Збор твораў у двух тамах. Том 1. Паэзія Лариса Антоновна Гениюш

Збор твораў у 2 тамах выдатнай беларускай пісьменніцы Ларысы Геніюш (1910-1983) выдаецца да 100-годдзя з дня яе нараджэння. Гэты двухтомнік – самае поўнае, жанрава разнастайнае, тэксталагічна апрацаванае і пракаментаванае выданне яе спадчыны. Першы том склалі вершы і паэмы, скампанаваныя: храналагічна – паводле выдадзеных пры жыцці аўтаркі кніг; тэматычна – на аснове пасмяротных публікацый. Датрыманне храналагічнага прынцыпу аказалася немагчымым, паколькі паэтка вельмі рэдка датавала свае вершы. Датаванне паводле першапублікацый мела сэнс толькі адносна твораў, надрукаваных у 1940-1944 гг.; пачынаючы з 50-х гадоў вершы Л. Геніюш траплялі ў друк ад выпадку да выпадку. У першыя чатыры раздзелы ўвайшлі выбраныя творы з трох прыжыццёвых зборнікаў – “Ад родных ніў” (Прага, 1942), “Невадам з Нёмана” (Менск, 1967), “На чабары настоена” (Менск, 1982), а таксама са зборніка “Вершы 1945—1947 гг.”, які быў надрукаваны ў Лондане ў 1992 г. па рукапісе, падрыхтаваным яшчэ самой аўтаркай.

Ларыса Геніюш

Збор твораў у двух тамах

Том 1. Паэзія

Ёй дадзена было перамагчы

Дзіўныя рэчы часам адбываюцца пад сонцам. Бывае, паэт са скуры вылузваецца, каб займець прыжыццёвы помнік-шматтомнік, каб атрымаць прэмію, ордэн ці званне ад дзяржавы, каб трапіць у школьныя праграмы, на тэлеэкран ці ў радыёэфір. І ўсё гэта (ці амаль усё) яму нярэдка ўдаецца, і чуе ён вакол сябе непрытоеныя воклічы захаплення, і бачыць адпаведную свайму становішчу пашану. А завугольныя зайздрослівыя перашэпты яшчэ больш падкідваюць саломы ў вогнішча ягонай славы.

Ды няўстойлівая яна, прыжыццёвая слава. Вогнішча, падкормленае саломай, гарыць высока і ярка, але хутка ападае агонь, датляваюць вуглі, прыцьмявае і халаднее прысак. А ў халодным прысаку нават бульбы не спячэш.

А бывае – наадварот. Паэт пры жыцці не самаўздымаецца на катурны, не чакае на калятронным зэдліку ласкі ад улады, не складае ёй одаў, не пнецца ні ў слугі народа, ні ў валадары думаў народных. Жыве годна, праўдзіва і сумленна, нібы маючы перад сабою накрэслены найвышэйшай воляй шлях.

Так пражыла сваё зямное жыццё Ларыса Геніюш. З яе зэльвенскай старасвецкай хаты не наладжваліся наўпроставыя радыётрансляцыі, практыкаваныя савецкай уладай да прыручаных паэтаў, да яе не напрошваліся на гутарку журналісты (Ларыса Антонаўна за сваё жыццё не дала аніводнага інтэрв’ю), у гонар яе не гучалі фанфары ў публічных месцах.

Зрэшты, дзяржаўнай увагай паэтка ўсё ж не была абыдзеная. Улада па-свойму адзначыла яе заслугі перад радзімай – 25-цю гадамі Гулага, чвэрцьстагоддзем пакутаў на “беласмертнай Поўначы”. Што ж, паводле вечнай іерархіі хрысціянскіх каштоўнасцяў – гэта вышэй за ўсе прэміі і званні, разам узятыя. Бо толькі дух чалавечы, прайшоўшы праз усе выпрабаванні, вытрымаўшы іх і загартаваўшыся імі, мае права сам-насам размаўляць з вечнасцю. Так што падзякуем той, чужой, неіснуючай ужо, дзяржаве за неабыякавасць да нашай паэткі, за своечасова ацэнены яе літаратурны і грамадзянскі чын.

Пасмяротная слава паэтаў – з’ява куды больш доўгатрывалая і надзейная. Праўда, прыходзіць яна ў розны час, калі палічыць патрэбным. І рухаецца, як правіла, знізу ўверх. Смерць Пушкіна ўжо ўскалыхнула палову Расіі, а фанабэрысты чыноўнік з цэнзурнага камітэта не пасаромеўся ўчыніць разнос рэдактару газеты, якая надрукавала некралог, дзе гаварылася пра веліч здзейсненага вялікім паэтам.

Смешна і нібыта недарэчна параўноўваць чыноўніка, прыналежнага да імператарскага двара, і чыноўніка савецкага, які займаўся цэнзурнымі справамі ў Зэльвенскім райвыканкаме. Але выканалі яны падобныя функцыі. Некралог па Ларысе Геніюш у зэльвенскай раёнцы таксама выклікаў чыноўніцкі гнеў. І адбылося гэта пасля таго, як пасмяротная слава паэткі ўжо закружыла над прыціхлаю Зэльвай, паказаўшы і мястэчку, і ўсёй Беларусі, каго яна абірае для размовы з вечнасцю.

Для мяне і сёння загадка, як у 1983 годзе, пры моцнай яшчэ савецкай уладзе, у савецкім запалоханым і дарэшты падкантрольным гарадку тысячы савецкіх людзей прыйшлі на вуліцу Савецкую, каб правесці ў апошні шлях несавецкую паэтку. Ніхто ж нікога з хаты не гнаў, з працы арганізавана не адпускаў. Наадварот, бралі на ўлік тых, хто падпісваў па-беларуску вянкі, хто збіраўся прысутнічаць на адпяванні ў царкве. І ўсё ж людзі прыйшлі. Як на маўклівую маніфестацыю, перамогшы вонкавы і ўнутраны страх, усім сваім выглядам нібы пацвярджаючы словы Нябожчыцы: “Мы вам не племя слугаў, мы – народ!”

Лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Марыс Метэрлінк, які быў яшчэ і выдатным прыродазнаўцам, у сваёй кнізе “Разумныя кветкі” апісаў паводзіны раслінаў у самых розных умовах. Аказваецца, асобная кветка можа памыліцца, зацвісці не ў пару і загінуць, можа несвоечасова высеяць у зямлю насенне, якое не дасць працягу роду. Але ў цэлым кветкавы род ніколі не памыляецца, ён разумны і ведае, як дзейнічаць у надзвычайных сітуацыях.

Гэтак паводзіцца і род чалавечы, які складаецца з розных народаў. Асобна ўзяты жыхар Зэльвы мог не чытаць кніг Ларысы Геніюш і не ведаць, з кім жыў побач на адной вуліцы. Але настаў момант ісціны, і ён уліўся ў шматлюднае жалобнае шэсце, якое ў той дзень і ў той час выяўляла сабою менавіта народнае рушанне. Хай сабе і ў кірунку могілак. І выканкамаўскія інструкцыі над выяўленнем гэтым не мелі аніякае сілы.

З тых красавіцкіх дзён прайшло ўжо дваццаць сем гадоў. За гэты час чаго толькі ні адбылося на белым свеце! Знікла кіроўная і адзінаправільная партыя, распалася велізарная імперыя, БССР перайменавалася ў РБ, якая займела ўсе атрыбуты дзяржаўнасці ўлучна з пасадай прэзідэнта… Але – па вялікім рахунку – нічога не змянілася, і час нібы закансерваваўся на вуліцы Савецкай у Зэльве. Спытайцеся ў мясцовага чыноўніка пра Ларысу Геніюш і пачуеце звыклае, сто разоў тут моўленае і чутае: “Не паложана”… А што і куды павінна быць “паложана” – не ведаюць чыноўнікі ні ў Зэльве, ні ў Гародні, ні ў Менску.

І ці ўведаюць калі… Дзесяць гадоў стукаючыся ў высокія дзяржаўныя кабінеты, я нарэшце зразумеў адну рэч і перастаў стукацца. Па адносінах улады да Ларысы Геніюш можна вызначыць характар гэтай самай улады. Геніюш для яе непрымальная? Значыць, улада гэтая антынацыянальная ў сваёй сутнасці, якія б там заклікі “За Беларусь!” ёю ні прагалошваліся. І наадварот, я ў гэтым перакананы, адным з першых крокаў сапраўды беларускай улады стане рэабілітацыя Ларысы Геніюш і належнае ўшанаванне яе памяці. А пакуль тое не адбылося, Рэспубліка Беларусь не стане нацыянальнай дзяржавай, і неістотна, пад якія гімны мы ўстаем і пад якія калыханкі кладземся.

У Бога – народаў многа, але на кожнага хапае найвышэйшай апекі. Таму ў цяжкую для народа часіну Бог пасылае пасіянарных асобаў, якія здольныя абудзіць, раскатурхаць, вывесці яго са стану нацыянальнага здранцвення. У 1840 годзе Бог паслаў беларусам Багушэвіча – каб не ўмёрлі. І яны не ўмёрлі. Праз два пакаленні Бог паслаў Францішку ў помач Купалу з Коласам – з цэлым народам гутарку весці, а дакладней – выкласці перад народам цэлую нацыянальную праграму. І яны выклалі – найперш праз газету “Наша Ніва”. Наступным пасланцом Божай пасіянарнай дружыны стаў Максім Багдановіч, чыё прозвішча наўпрост паказвала, кім ён пасланы-дадзены. Здавалася б, на мяжы неспакойных стагоддзяў, калі зямля пад нагамі захадзіла, ужо ніхто не засне, абуджэнне пяройдзе ў адраджэнне, а адраджэнне – у нармальнае жыццё. Але абуджаныя беларусы адрадзіцца не паспелі. Давялося Богу і ў ХХ стагоддзі паўтараць свой пасіянарны дэсант на Беларусь.

Калі чытаеш першыя старонкі аўтабіяграфічнай “Споведзі” Ларысы Геніюш (а нарадзілася яна паводле новага стылю 9 жніўня 1910 года ў фальварку Жлобаўцы на Ваўкавышчыне), то міжволі складваецца ўражанне, што прыйшла яна ў гэты свет з нейкім заданнем, з пэўнай высокай будзіцельскай місіяй. “Народ ляжаў бяздзейнай і бяспраўнай палітычнай масай… Я нарадзілася такой, ад пялюшак ужо прасякнутай усім, што наша, з болем і прагай змагання”. Нарадзілася, прыкмецім гэта, Міклашэвічанкай, і дзед яе – Павал Міклашэвіч, і бацька – Антон Міклашэвіч, працавалі на зямлі і мелі гэтай самай зямлі шмат. Але не жыта жаць і не снапы ў мэндлікі ставіць наканавана было Ларысе, і Божы провід разам з мужам дае ёй прозвішча Геніюш (у перакладзе з лацінскай – дух-ахоўнік). Са Жлобаўцаў яна пераязджае ў Зэльву, і пра што з маладой нявесткай, выпускніцай польскай гімназіі, гаворыць яе свёкар, дабрэйшай душы чалавек Пятро Станіслававіч Геніюш? Пра Полацкае княства і пра тое, ці ўтрымаецца Беларусь, калі стане незалежнай. А якія кнігі падсоўвае сваёй каханай жоначцы пражскі студэнт Янка Геніюш? “Шляхам жыцця” Янкі Купалы. Нібы эстафетную палачку – ад будзіцеля будзіцелю. І што тут выпадковае, а што прадвызначанае?..

Дарэчы, у Геніюш з Купалам не ўсё было гладка. Не як у вучаніцы-наступніцы з настаўнікам-папярэднікам. Былі прэтэнзіі светапогляднага характару. У адным з вершаў, папракнуўшы Купалу ў празмернай плаксівасці, што выглядала як выклік і парушэнне ўсіх субардынацый, Геніюш усё ж не магла парушыць субардынацыю любові, нават калі просталінейна заяўляла:

“Я змалку прывыкла дастойна ісці,
і я не заплачу з табою.
Мне – іншая доля ў нялёгкім жыцці,
Купала каханы, я – з бою!”

Вось такія разыходжанні і прызнанні ў любові. Ларысе Геніюш бракавала “бою” не толькі ў творчасці Купалы. За адсутнасць пратэсту яна катэгарычна не прымала Уладзіміра Дубоўку. Патрабавала рашучасці ад літаратуразнаўцы Міколы Прашковіча, а за кожны кампрамісны крок выгаворвала яму як апошняму адступніку. Папракала Янку Брыля за пасіўнасць ягонага героя Алеся Руневіча з “Птушак і гнёздаў”…

З Янкам Брылём адносна Ларысы Геніюш у мяне аднойчы невялічкая спрэчка адбылася. Загаварылі пра нашых паэтак, і шаноўны Іван Антонавіч назваў тры з іх – Ніну Мацяш, Наталлю Арсенневу і Ларысу Геніюш (менавіта ў такой паслядоўнасці). Паслядоўнасць гэтую мне і захацелася перайначыць, і тут я пачуў, што Ларысу Геніюш у вачах чытачоў узвышае Гулаг, а пісаць яна магла б і лепш. Я зрабіў выгляд, што пагадзіўся, і тут жа запытаўся: “Іван Антонавіч, а якая самая высокая гара ў свеце?” Здзіўлены раптоўным пераходам ад літаратуры да геаграфіі, Брыль не адразу назваў Джамалунгму, патлумачыўшы заадно, дзе той Непал знаходзіцца. Мне стала трохі няёмка, але мусіў дагаворваць да канца: “Не, Іван Антонавіч, самая высокая гара ў свеце – Галгофа”. “Ну, калі ў такім сэнсе,” – лагодна ўсміхнуўся атэіст Брыль.

Галгофа сапраўды ўзвышае. Што праўда, ва ўсе часы былі аматары ўплятаць дэкаратыўныя церні ў свае лаўравыя вянкі. Таму і ўлаўраны паэт часам выглядаў бутафорна, хоць вазьмі і сашчыкні лісток-другі на прыправу.

У Гулагу цёплалюбны лаўр не рос, а вось з тысячаў кіламетраў калючага дроту можна было звіць мільёны церневых вянкоў.

Крыжовы шлях Ларысы Геніюш цягнуўся восем доўгіх гадоў. Тыя, хто адпраўляў яе на пакуты, думалі, што перамога за імі. Але яны памыліліся. Гэтую жанчыну перамагчы было немагчыма. У пераможцах заўсёды заставалася яна.

Гестапаўцы ў 1942 годзе, пасля выхаду ў свет зборніка “Ад родных ніў”, так і не дамагліся ад яе паэтычных дыфірамбаў фюрэру. Хоць і пагражалі Асвенцымам.

Галоўны гэбіст БССР Цанава ў сутарэннях менскай амерыканкі восенню 1948-га так і не даведаўся ад яе, дзе архівы БНР.

Вярхоўны суд у 1949-м так і не пачуў ад яе прызнання віны і пакаяння.

Усе лагерныя дзяржыморды, як ні стараліся, не паставілі яе на калені.

ЦК КПБ так і не прымусіў яе прыняць савецкае грамадзянства.

Атэістычная ўлада не змагла адабраць у яе веры ў Бога.

Татальная русіфікацыя не заглушыла на яе вуснах беларускай мовы.

Цэнзура была змушаная прапускаць яе вершы ў друк…

Ларысе Геніюш дадзена было перамагчы. І яна – з гледзішча вечнасці – перамагла. І як жа памыляецца той, хто і сёння лічыць яе пераможанай і самаўпэўнена заяўляе з экрана БТ, што ён, ці бачыце, разабраўся з Геніюш! Ларыса Геніюш пераможа і яго. Не дапаможа і дасье, сфабрыкаванае на паэтку службістамі Цанавы і схаванае за сямю замкамі ў іхнім сумнавядомым ведамстве.

Увогуле, усе партыйныя сакратары, фюрэры і прэзыдэнты павінны ведаць, што вайна з пісьменнікамі, з літаратурай бессэнсоўная. Ваяваць з літаратурай – як страляць з рагаткі па зорках. І ўсё ж знаходзяцца аматары паваяваць. Хто з рагаткай, хто з рагацінай. Не навучыла іх савецкае мінулае рабіць высновы з ранейшых памылак. Для такіх Ларыса Геніюш прыдумала трапнае слова – сталіназаўры. Што ж, з усёй пароды выкапнёвых яны аказаліся самыя жывучыя. Але і сталіназаўры вымруць.

У савецкай Беларусі з Ларысы Геніюш імкнуліся зрабіць этнаграфічную паэтку. Хвалілі яе паэму “Куфар”, дзе сапраўды па-майстэрску ўслаўлялася спрадвечнае рамяство жанчыны-ткаллі. Паэма насамрэч нагадвала музей беларускага ткацтва, дзе ў вока наведніку западалі непаўторнымі ўзорамі падвойныя дываны, паясы, кашулі-вышыванкі. Але Ларыса Геніюш не была этнаграфічнай паэткай. Кажучы фігуральна, на дне яе “куфра”, прыхаваныя ад празмерна цікаўных вачэй, маглі “ляжаць” іншыя скарбы, якія і будзілі творчую фантазію паэткі.

Там мог знаходзіцца тастамент старшыні Рады БНР Васіля Захаркі ад 6 сакавіка 1943 года, паводле якога Ларыса Геніюш станавілася сакратаром беларускага ўраду на выгнанні.

Там магла зберагацца самаробная паштоўка з Пагоняй, перавітая бел-чырвона-белай стужкай, якою павіншавалі Ларысу Геніюш сябры ў яшчэ гулагаўскім 1954-м.

Там магла знаходзіцца яе лагерная кашуля з нашытым на спіне арыштанцкім нумарам 0-287.

Там паэтка магла перахоўваць сваю пражскую кнігу “Ад родных ніў”, над старонкамі якой ніякавелі нават спрактыкаваныя спецдаследчыкі ў спецфондах, прачытаўшы, напрыклад, такія радкі:

“Нам не страшны сібірскі больш холад,
нам не страшны маскаль альбо лях,
чужы серп не патрэбны, ні молат –
мы разгорнем крывіцкі наш сцяг!”.

У тым “куфры” сярод іншых сямейных дакументаў магла захоўвацца выпіска з пастановы асобнай нарады пры НКВД ад 22 сакавіка 1941 года – аб асуджэнні “сацыяльна небяспечнага элемента” Антона Паўлавіча Міклашэвіча да пяці гадоў выпраўленча-працоўнага лагера. Усю яго сям’ю – па спіску – выслалі ва ўсходнія раёны СССР годам раней – 13 красавіка 1940 года. У тым спіску значыліся імёны маці паэткі – Аляксандры Васільеўны, трох яе братоў – Расціслава, Аляксея і Аркадзя, і трох сясцёр – Ксеніі, Ніны і Людмілы. Была ў спіску і… Ларыса Міклашэвіч, хоць яна на той час ужо два гады як жыла з мужам у Празе. Не дагледзелі пільнавокія і чуйнавухія таварышы – адна з “кулацкіх дачок” не трапіла ў настаўленыя імі сілкі. Ні бацька, ні маці паэткі з высылкі ўжо не вярнуліся. І ў яе, як бачым, быў рэальны шанец пад канвоем пакінуць радзіму яшчэ ў 1940-м…

На дне таго “куфра” магла ляжаць аўтабіяграфія паэткі пад назвай “Сто ранаў у сэрца”, напісаная на просьбу аднаго з менскіх выдавецтваў і забароненая цэнзурай.

Тамсама маглі назапашвацца сотні і сотні не разлічаных на публікацыю вершаў, з якіх потым складзецца архіўны Фонд 31 у Акадэмічнай бібліятэцы – невычэрпная скарбніца для даследчыкаў-геніюшазнаўцаў.

Доўгі час працуючы ў тым фондзе, я прыкінуў: нават пасля выхаду ў свет зборніка “Невадам з Нёмана” (1967) у друк праходзіла хіба адна дзесятая частка з таго, што пісалася Ларысай Геніюш. Прычым, адабраныя для друку вершы караціліся, падчышчаліся, рэдагаваліся – часам да непазнавальнасці. Мне ўжо даводзілася пісаць пра пашматаны цэнзарскімі нажніцамі рукапіс “Невадам з Нёмана”, з якога было выкасавана 120 радкоў, дзе сустракаліся словы Бог, Пагоня, крывіцкі[1].

Словы Край, Краіна Ларыса Геніюш любіла пісаць з вялікай літары – насуперак правілам арфаграфіі, але ў згодзе з правапісам сэрца. Гэта быў яе адказ тым, хто прыніжаў Беларусь, цягам стагоддзяў імкнуўся ператварыць яе ў бязмоўную і паслухмяную калонію. Юрыдычна Беларусь стала незалежнай у 1990 годзе, для паэткі яна была Краінай нават у складзе савецкай імперыі.

“У краіне краіна” – як напісаў адзін украінскі паэт. Кемлівыя рэдактары тут жа паправілі: “у краіне раіна” (таполя). Гэтак пільная цэнзура стаяла на варце цэласнасці Савецкага Саюза. Але ўсачыць за ўсімі іншадумцамі не магла і яна.

Калі 11 красавіка 1983 года ў лесе пад Зэльвай людзі ў форме спынілі рафік, на якім у Менск вывозіўся архіў памерлай Ларысы Геніюш, іхнія начальнікі наўрад ці ведалі, што самы крамольны яе твор – “Споведзь” – ужо даўно знаходзіцца ў бяспечным і недасягальным для іх месцы. Пра існаванне “Споведзі” спецслужбы ведалі напэўна – пра мемуары ёсць неаднаразовыя згадкі ў ліставанні паэткі. Тады, у лесе, ператрусу ці рэквізіцыі архіва ўдалося пазбегнуць – найперш дзякуючы Адаму Восіпавічу Мальдзісу, які, выпраўляючыся ў Зэльву з адказнай місіяй, змог заручыцца падтрымкай у высокіх інстанцыях. Але, відаць, і дасведчанаму Мальдзісу не прыходзіла ў галаву, што адзін з самых каштоўных рукапісаў Ларысы Геніюш улетку 1982-га, пад покрывам ночы, ужо вынес з Зэльвы археолаг Міхась Чарняўскі.

Шкада, што тады ж, яшчэ задоўга да ўсіх перабудоваў і галоснасцяў, ён не пераправіў “Споведзь” на Захад. Сусветны рэзананс на той час ёй быў гарантаваны. І варыянт замежнай публікацыі разглядаўся – з усяго рукапісу былі нават зробленыя фотакопіі. Не сталася, не адбылося. “Споведзь” прыйшла да чытача толькі ў 1990-м, калі былы выгнаннік і дысідэнт Аляксандр Салжаніцын за свой “Архіпелаг Гулаг” ужо атрымліваў Дзяржаўную прэмію Расіі…

І ўсё ж той красавіцкі дзень павінен застацца ў аналах айчыннай архівістыкі. Сем мяхоў геніюшаўскага архіва, літаральна вырваныя з рук зэльвенскіх чыноўнікаў, правезеныя праз лясны міліцэскі заслон, былі ўрэшце дастаўленыя ў Акадэмічную бібліятэку. У яе прытульных сценах некалькім пакаленням геніюшазнаўцаў праца забяспечаная.

О, гэтае ні з чым незраўнанае, трапяткое пачуццё, калі ты развязваеш тасёмкі чарговай архіўнай справы, адкладаеш убок чысты ліст карыстальніка (твой подпіс на ім будзе першым) і… Што цябе чакае? Якія знаходкі падаруе табе архіўная сховань гэтым разам? Унікальны дакумент, рэдкі фотаздымак, невядомы твор?

У гэтым двухтомніку 72 вершы друкуюцца ўпершыню. Безумоўна, тое надае вагі першаму збору твораў Ларысы Геніюш. А колькі тамоў будзе ў яе будучым Поўным зборы твораў – можна прадказваць толькі прыблізна. Пяць, дзесяць, пятнаццаць?.. Спадчына Ларысы Геніюш – як калодзеж: на паверхні толькі некалькі цыбравінаў, астатнія – на глыбіні. І чым глыбей зачэрпнеш, тым чысцейшае і смачнейшае пітво…

“Ганаруся вашай залатой паэтычнай жылачкай,” – пісаў у 1967 годзе Ларысе Геніюш літаратурны кансультант “Гродзенскай праўды” Васіль Быкаў, чыя сусветная слава яшчэ толькі замігцела на даляглядзе. Ён ужо тады беспамылкова адчуў тую глыбінную, прыхаваную жылу, якая калісьці выбухне неастылым за дзесяцігоддзі гейзерам паэзіі. Час гэты прыйшоў. І час гэты будзе працягвацца доўга.

Сапраўдны талент – ён заўсёды шчодры. Пушкін падараваў Гогалю ідэю “Рэвізора” і “Мёртвых душаў”. Дзевяць з дваццаці трох строфаў верша Адама Міцкевіча “Паніч і дзяўчына” напісаныя (ананімна) ягоным сябрам Антоніем Адынцом. Ларыса Геніюш падказала Караткевічу сюжэт апавядання “Сіняя-сіняя”. Пра што ўдзячны Уладзімір Сымонавіч па-сыноўску сардэчна згадваў у адным са сваіх лістоў у Зэльву.

Што да эпісталярнай спадчыны самой Ларысы Геніюш, то яна здзіўляе і колькасна, і якасна. У гісторыі сусветнай літаратуры я не ведаю другога такога пісьменніка, які гэтак жа шчодра выдаткоўваў бы свае душэўныя сілы ў эпісталярным жанры, як тое рабіла Ларыса Антонаўна. Ёю напісаныя тысячы лістоў сябрам па ўсім свеце.

Калісьці ў лагеры геніюшаўскія вершы вязні называлі глюкозай – яны дапамагалі перажыць доўгія гады змушанага безрадзім’я, той патрыятычны авітаміноз, які ўзмоцнена насаджаўся савецкай уладай паўсюль, а ў Гулагу – асабліва. Глюкозай беларушчыны, відавочна, былі і лісты Ларысы Геніюш, якія многім суайчыннікам не далі ўпасці ў адчай і беспрасветны смутак. Як у амаль дарэшты ссавечанай Беларусі, гэтак і ў свабодным свеце, несвабодным, аднак, ад працэсаў асіміляцыі.

Чытаеш, напрыклад, перапіску Ларысы Геніюш і Зоські Верас і толькі дзіву даешся: як гэтыя дзве бабулі падтрымлівалі на духу, кажучы па-царкоўнаму, духоўна акармлялі дзесяткі і дзесяткі людзей, якія да іх звярталіся!

Ларыса Геніюш магла дзе-небудзь на палях ліста сябру ці сяброўцы дапісаць некалькі вершаваных радкоў – як бы ненарокам, як бы неабавязковым дадаткам. Але чалавек чытаў ліст і разумеў, што ў ім дадатак, а што галоўнае.

Галоўнае запаміналася без перачытванняў, гучала афарыстычна-запаветна:

“Дабро ў жыцці – як перамога
над чорным апрамеццем зла.
Дык будзем жа часцінкай Бога,
Ягонай праўды і святла!”

Ларыса Геніюш умела “серед лиха співати пісні”, як выславілася ў вершы “Contra spem spero!” Леся Украінка. Дарэчы, з яе сястрой беларуская паэтка пасябравала ў Празе – некалькі гадоў жылі ў адным доме. Пані Аксана Косач нават перадрукоўвала на сваёй машынцы тастамент Васіля Захаркі, паводле якога яе суседка пераставала быць толькі паэткай і рабілася палітычным дзеячом, хай сабе і ў сімвалічным урадзе.

Напачатку юбілейнага 2010-га – Года Ларысы Геніюш – мы сядзелі і размаўлялі з яе унукам Міхасём у занесенай снегам вёсачцы пад Беластокам. У печцы патрэсквалі дровы, са сцяны на нас глядзела маладая, у модным капялюшыку, бабуля, а перада мною на стале ляжаў зборнік “На чабары настоена” з яе апошнім аўтографам: “Адыходзячы пакідаю, Міхасёк, Табе маю любоў і благаслаўленне. Ларыса Геніюш. Гродна, больніца. 22.3.83 г.”.

Я спытаўся ў свайго цёзкі – які галоўны жыццёвы ўрок атрымаў ён ад свае бабулі? (Мы запісвалі перадачу для радыё “Свабода”, і мне хацелася пачуць нейкі арыгінальны адказ.) Але ў адказе прагучалі два звычайныя словы: бабуля наказвала ўнуку – трымайся праўды!

Праўдзе не патрэбныя пстрычкі парадоксаў.

Праўду не закапаеш і не сашлеш у Гулаг.

Ларыса Геніюш перамагла – праўдай.

Міхась Скобла.

Ад родных ніў (1942)

* * *

Уздымам сэрц нашых шуміць Белавежа,
як дні нашых сёлаў, так Нёман плыве...
Уроду палеткаў тнуць поясам межы,
адвечныя сосны гудуць ў бараве.

Там нашыя песні, там наша багацце,
там жытняе мора, магілы дзядоў
і родныя хаты, і людзі, як брацці,
і казкі, і слава мінулых часоў.

Крывіч там стагоддзі загон свой старожа,
а звычаі, мова жывуць з году ў год...
Там Край, быццам казка старая, прыгожы,
удалы і верны Краіне народ.

Нічога, што позна у свет мы выходзім,
нічога, што ўчора пакінулі плуг,—
нам крыўду стагоддзяў ліхіх нагародзіць
гарачым уздымам акрылены дух.

Калі для нас волі жаданай світанне
цудоўнаю блісне над краем зарой,—
ад Угры па Буг мы спаткаць яго ўстанем
ўсёй дружнай, вялікай, Крывіцкай Сям’ёй.

1941

Там толькі

Там толькі хочацца, хочацца жыць,
дзе родныя, сумныя далі,
дзе поле узорнай раўнінай ляжыць,
калышацца жытняю хваляй.

Дзе Нёман дастойны шырока плыве,
дзе пушчы шумяць аб мінулым,
а ў замках, курганах легенда жыве
і песня дзядоў не заснула.

Дзе нашы дзяўчаты — юргіні ў саду,
расцвіўшыя кветкі у маі,
із песнямі лён залацісты прадуць,
узорамі бель патыкаюць.

Дзе цягнуцца вежы святынь угару,
крыжамі ўпіраюцца ў неба,
а моцныя рукі папары аруць,
каб нівы пакрыліся хлебам.

Краю мой

Краю мой родны, краю мой мілы,
цудны, узорны, ад ніў залаты,
хто цябе ўквеціў пушыстай калінай,
краскамі, лесам засеяў густым?

Пушчы, палеткі, лугі, сенажаці,
быстрыя рэкі, прасторы азёр, —
нехта рассыпаў вялікім багаццем
вечныя скарбы ў цудоўны узор.
Калі табе золатам сонца разлітым
магутныя грудзі асыпле кругом,
а неба атуліць туманам-блакітам,
быццам анёлак празорым крылом,

і вецер бяроз тваіх косы даўгія
расчэша, рассыпле па белых камлёх,
а грушы-красуні страсе снегавыя,
цвет белы пасее на зелень палёў,

а буйныя травы нагне, то падыме,
зазвоніць аб лісце задуманых дрэў,
акордамі ўдарыць, як май, маладымі,
пад Нёмна вясною бурлівы напеў, —

дык радасцю, шчасцем душа замірае
і хочацца сэрцам, рукамі абняць,
свой край наймілейшы, аквечаны маем,
дзе краскі, дзе Нёмана хвалі звіняць.

Дзе птушка у неба высокім палётам
вабіць да сонца ў блакіты з сабой,
ўзыходзіць, мацнее з сялянскага поту
зярнё, вырастае ў калоссе вясной.

Краю мой родны, краю мой мілы,
калыска дум ранніх, вясёлкавых дзён,
краю дзядоўскіх курганных магілаў, —
ты сэрцу так мілы, як міла жыццё.

Сніцца ты будзеш і клікаць з чужыны,
да сёлаў сваіх і да хаты старой,
пахучых палеткаў буйной канюшыны
і песняў дзявоччых, спавітых тугой.
Чало плуг жыцця, можа, ў боразны зрэжа,
Мо, голаву іней пакрые гадоў, —
у сэрцы ж не звянуць зялёныя межы,
туга не аслабне да родных кутоў.

1941

Мой родны кут

Мой родны кут,
мой ціхі дом,
дзе ў голле дрэў,
аб сцены ніў,
пад сумны спеў
буйным крылом
паўночны вецер звонка біў.
Мой родны кут, —
на твой спамін
бушуе кроў,
а ў сэрцы гар,
а ў сэрцы боль,
бо з ніў, з далін
урок мяне туманны чар.

I ў ясны дзень,
і ў ноч без зор
душа, як птах,
пад гоман дум
ляціць на шлях,
дзе песняй бор
калыша долі нашай сум.

Мой родны кут,
квяцісты луг, —
пад шумы вольх
прыйдзе ўначы,
як ціхі ўздох,
мой верны дух
на вечны сон
к табе спачыць.

Пад ветру шум,
Пад буры кроз,
пад гоман хат,
хто сэрцам жыў,
ў вясняны чад
хто ў полі рос,
той не пакіне
родных ніў.

Мінулыя дні

Адцвілі белай яблыні цветам,
як начлежныя згаслі агні,
адзвінелі, як колас той летам,
залатыя над Нёманам дні.
Калі з прасніцы ніткай льняною
жыццё доля снавала ясней,
а пад зорнаю неба красою
мучыў сэрца ўначы салавей.
Або казкамі вечар цудоўны
маніў зорамі душу вясной
ці дзявочае сэрца напоўніў
аж па бераг нязнанай тугой.
Ласкай матчынай сонейка грэла,
думкі вецер-пяюн развяваў,
калі дзеўку-чаромуху ў белым
з пышным клёнам у полі вянчаў.
Адцвілі, адцвілі, празвінелі,
як начлежныя згаслі агні,
недапрадзенай ніткай кудзелі
залатыя над Нёманам дні.

1941

Братом-палонным

Ці табе не шкода, браце,
родных ніў,
тых лугоў, той сенажаці,
што касіў?
Ці табе не шкода даляў,
што маўчаць,
ні садоў, што расцвіталі,
ні дзяўчат?
Ані Нёмну сініх водаў
між лясоў,
хваляў берагу крутога
ў верасох?
Ці табе не шкода песняў,
што вясной
білі ў хвалі напрадвесні,
бы вяслом?
Ці не шкода табе косаў
залатых,
ці не сніцца на палосах
лён густы?
Па вачох не сумна зоркіх,
што гараць?
Ці не хочаш баразёнкі
прыгараць?
Ці не рвешся ты душою —
адкажы!
Ці табе начамі сэрца
не дрыжыць
па тым краі, дзе радзіўся,
дзе ты жыў,
дзе каліны расцвіталі
на мяжы?
Дзе твой след? Мо ветры ў полі
замялі,
калі гнулі, гнулі голле
да зямлі!

1941

Не сумуйце

Не сумуйце, дзецюкі, вясною,
на магілы гледзячы сяброў —
жалем нашых ранаў не загоіш
і цяжкіх не скінеш кайданоў.

Не сумуйце, дзецюкі, па сёлах
і па вочах кінутых дзяўчат —
барацьба ўжо пеніцца, як солад,
маладыя воклікі гучаць.

Не сумуйце, дзецюкі, па долі,
не хілеце гордай галавы,
бо не з жалю, толькі з ранаў, болю,
воля толькі родзіцца з крыві.

Не сумуйце, дзецюкі, начамі —
ўжо не дасца спутаць вольны дух!
Мы былі і будзем Крывічамі
ад хваль Угры аж па сіні Буг!

1942

Ой, пайду

Ой, пайду, пайду я ды ў старонку тую,
дзе мая дзяўчына ўсё па мне сумуе...

Дзе начамі вецер песні, казкі бае,
дзе матуля тужыць, мяне выглядае.

Дзе над роднай хатай ціха дуб нагнуўся...
Ой, пайду, пайду я, касой размахнуся!..

Пакашу атаву, пакашу я зелле, —
шыкуй, дзеўка, скрыню шыкуй на вяселле!

Прыдбай, дзеўка мёду — за наш Край чароўны,
за тваё здароўе вып’ю чару поўну!

Ворагам на ганьбу — вып’ю я другую!
Трэцюю — за ніўку сваю дарагую.

А калі спяеш мне ціха нашу песню
і дасі мне вуснаў спелыя чарэсні, —

я за іх, за косы у чырвонай стужцы,
аддам душу, сэрца табе — беларусцы!

Дык чакай, галубка, — я прыйду, вярнуся!
Ні цябе, ні Краю свайго не зракуся!

1941

Адказ

— Скажы, скуль ты, хлопча?
— З зямлі беларускай,
стуль, дзе льецца Нёман мігатлівай стужкай.

Дзе лугі буйныя, ураджайны землі,
дзе старыя вербы ля гасцінцаў дрэмлюць.

Дзе лясы, бы ў казцы — ўсё з дубоў адвечных;
дзе у нетры пушчаў глянуць небяспечна.

Я з краіны слаўнай, з гарадоў прыгожых,
што не зналі колісь цьмы чужой, варожай.

Родны сцяг наш горда уздымаўся ўгору
ад балтыйскіх хваляў аж па Чорна мора!

Ў маім краі казкі, сівыя курганы;
там зрадзілась песня вешчага Баяна.

Выпілі вякі ўжо нат з Нямігі воду —
славу нашых продкаў засланіла воддаль.

Але ўсё ж я горды нашых сэрцаў сілай,
мы падымем славу з курганоў-магілаў.

Бо мы хочам волі горача і цвёрда,
бо мы хочам славы для Пагоні гордай!

1941

Князь Усяслаў Чарадзей

Серп-месяц на небе між хмараў брыдзе,
срэдзь семені зор адзінокі;
вось, быццам гуляе шчупак па вадзе,
ныраючы ў хвалях глыбокіх.

Арол, гэтак ўзбіўшысь пад воблакаў сінь,
магутны сваёй адзінотай,
аб шэрай нізіне забудзе зусім,
паднебным упіўшыся лётам.

У кіеўскім замку Ўсяслаў Чарадзей
змагаецца з духам бурлівым,
і ўздох гладзінёю калыша грудзей,
бы вецер даспелаю нівай.

Ён думаў не можа цяжкіх ўгаманіць,
тугі сваёй ўцешыць да краю;
і гордае князева сэрца баліць,
ды сон ад вачэй адлятае.

З вязніцы сумнай на княжы пасад
яго увесь Кіеў паклікаў —
ён ўсё ж з панавання ні з волі не рад —
не хоча той чэсці вялікай.

Мілейшыя сэрцу парогі сваі,
пасад свой і тыя дружыны,
з якімі хадзіў у цяжкія баі,
баронячы межаў Айчыны.

Мілейшы той Полацкі край дарагі
і пушчы з пахучай жывіцай...
Нядаўна Нямігі ціхой берагі
крывёю зліліся крывіцкай.

Там мужных ваяраў ляжаць чалясы —
хто ж гоіць крывіцкія раны
тады, калі князь, першы Полацка сын,
чужацкія носіць кайданы?

І хоць над Нямігу склака груганоў
не раз ўжо зляталася ў госці —
ўсё ж князева сэрца начамі дамоў
ўсё клічуць байцоў сваіх косці.

Ўжо цемень радзее, ўжо зоры ўцяклі
і знік бляды месяц за імі —
князь ўсё яшчэ чуе зямлі сваёй кліч
ды з думамі б’ецца цяжкімі.

Ён чуе, як рвецца Дзвіна ў берагох,
бароў сваіх гоман адвечны,
ён чуе, як ў полацкіх гордых мурох
шуміць ўсхваляванае веча.

Цвіце ужо неба, як тыя ляны,
і дзень ўжо над Кіевам сіні —
князь слухае сэрцам — б’юць, звоняць званы
у полацкай роднай святыні.

Нядарам казалі, што князь — чарадзей...
Хто ж, духам прабіўшы прасторы,
у Кіеве чуў бы, як звон свой гудзе,
хто б знаў, што ён сэрцу гавора?

Вялікае сэрца мець трэба ў грудзёх
і духа магутныя чары,
каб чуць, як у полацкіх гордых мурох
у звон святой Зофіі ўдараць.

Агнём палымяным трэ край свой кахаць,
трэ вырасці з ніваў, загонаў,
каб славу, багацце — ўсё кінуць, аддаць
за кліч свайго роднага звона...

1941

Забэйдзе-Суміцкаму

Ты запеў нам песню аб барох сасновых,
аб пахілых ў полі сумных дзесяткох,
аб цудоўных межах з цветам васільковым,
што здаюцца часта на чужыне ў снох.

Ты запеў нам песню аб бярозе белай,
як ў зялёнай хусце стройная стаіць,
і аб тым, як явар уначы нясмела
аб сваім каханні лістам шалясціць.

Ды як ціха вецер лісцямі з бярозы
засыпае сумна незабыты след,
што пакінуў кажны з нас там на дарозе,
як ішоў ды з хаты ў непрыхільны свет.

Аб радзімай вёсцы запяяў нам песню,
матчыную песню запяяў не раз,
і аб тым, як птушкі кажнае прадвесне
прывітанні з сэрца там нясуць ад нас.

Хай з тваёю песняй, хай шляхом гусіным
размахнецца сэрца ды ляціць туды,
дзе астаўся след наш ў родных каляінах,
дзе мы пагублялі смех наш малады.

1941

О, Краіна

О, Краіна шчасця, родная матулька,
о, Краіна ясных, незабытых дзён!
На шырокім свеце не найду прытулку,
не прывыкну сэрцам да чужых старон!

Тэхніка, культура ды чыёсь багацце
не ўзварушаць сэрца маяго мацней —
ў ім цвітуць, красуюць нашы сенажаці,
ды калыша вецер клёнам весялей.

Вышынёю вежы быццам хмарам грозяць,
з каменю палацы задзіўляюць свет...
Мне ж мілей наш шэры камень пры дарозе,
дзе адпачывае пасівелы дзед.

Цудоўныя паркі, сеяныя травы
ды шнуры даўгія стрыжаных алей...
Даражэйшы сэрцу лес наш кучаравы,
сцежачкі у полі цягнуцца мілей.

Летам сонца збожжа цудна пазалоціць,
закалыша вецер каласамі ніў,
засумуе бусел на пустым балоце,
быццам сваё шчасце, летучы, згубіў.

Ды чуваць, як песня серабраным раннем
паплыве па рэчцы з хвалямі вады...
Часам разальецца збуджаным каханнем,
або замяцеліць ўздымам маладым.

Кажуць, што Ты зрэб’е носіш у нядзелю,
кажуць, што Ты носіш лапці на нагах...
Для мяне Ты грудзі палатном усцелеш —
расцвіцеш калінай на буйных кустах.

Прыбярэшся ў зелень, краскамі заманіш,
ўвосень ніжаш гусі ў тоненькі ланцуг,
то атуліш вочы вэлюмам туманаў,
быццам бы дзяўчына, едучы к вянцу.

Заварожыш Нёмнам, рэкамі сваімі,
засмяешся ў сонцы збожжам залатым...
Закалыша сэрцам верным Тваё імя,
ціхаю малітвай, водгуллем святым.

1940

На чужыне

Як бы добра ні жылося
недзе на чужыне —
будзе ўсё ж шумець калоссем
ў сэрцы Край наш сіні.

Будзе сніцца раннім сонцам,
што ўстае з пасцелі,
і на рэчках па старонцы
туманы кудзеліць.

Будзе пахнуць, як пакосы,
скошаныя ўчора,
што блішчаць у ранніх росах
вытканым узорам.

Рэчак стужкай мігатлівай,
родным пабярэжжам,
васількамі нашых ніваў,
чабаром на межах.

Будзе клікаць, зваць начамі
песняў адгалосам,
што гуляюць ды з вятрамі
па даўгіх палосках.
Што сумуюць ды за тымі,
хто ўдалі ад Краю
успамінам аб Радзіме
сэрца пацяшае.

Будзе клікаць лес шумлівы,
стройныя паляны,
ды затужыць сіратліва
вецер на кургане.

Сэрцам матчыным Краіна,
серабраным жытам,
будзе зваць начамі сына
чарай недапітай...

Дзявочыя думкі

Не баюся парным летам
ў полі жыта жаць!
Там сінеюць межы цветам,
ціха шчасцем недапетым
травы шалясцяць!

Не баюся рана, рана
сіні лён палоць!
Ўстане сонца з-за кургану —
засмяюся, выйду, гляну
сонцу насупроць!

Не баюся грэбці травы,
бегаць па расе,
хоць злы вецер для забавы,
часта пасмам залацяным,
косы растрасе!

Люблю кужаль свой шырокі
ля ракі бяліць!
Там, дзе вербы гнуцца вокал,
прывядзе мой мілы сокал
коніка паіць...

Бягуць хвалі раннім раннем,
серабром звіняць...
Колькі сіл дзявочых стане,
буду радасна, з каханнем,
з песняй працаваць!

Ты ж цвіці, цвіці, мой Краю,
макам на мяжы!
Я табе аддам, што маю, —
іншай радасці не знаю,
як цябе любіць!

1941

Мой лён і сны

Кволы лён мой напіўся расы,—
быццам з воблакаў сіні наліўся.
Буду ткаць дываны, паясы
для таго, хто мне ўночы прысніўся...

Будзе кужаль за снег той бялей,
пояс ўзорны, як межанька наша;
пазірацімуць людзі ў сяле,
калі мілы яго падпаяша!..

Няхай, змыты дажджамі, расце,
хай сінее у ранні імглістым,
так высокі, як тое трысце,
як той шоўк — так мяккі2, валакністы!

Мама кажа: — Ты зрэб’е аснуй! —
яно болей патрэбнае ў хаце.
А мне хочацца толькі вясну
ды палі свае родныя ткаці.

Кажа мама: — Вось світкі няма! —
за сукно трэ, дачушка, узяцца...
Ах, сукно вытча мама сама —
там жа ўзорам палі не ірдзяцца!

Вельмі шэрае тое сукно —
я ж хачу ткаць вясёлкі і краскі;
аснаваць так прадно за прадном,
каб дыван быў, як родная казка!

Так цвяцісты, як нашы лугі,
як палі з васільковаю грывай;
быццам Нёман шырокі, даўгі,
быццам хвалі яго, мігатлівы.

Ты ж расці, валакністы мой лён...
Апалю цябе рожавым раннем,
спраду, вытку дзявочы свой сон,
аснаваны гарачым каханнем!

Ўсё, што цешыць, і ўсё, што баліць,
на палотны узорам раскіну:
хвалі, краскі, калоссе, палі —
ўсю красу наймілейшай Краіны!..

1941

Жнівом

Сонца гладзіць па белай кашулі
і цалуе ўсё плечы жняі.
Пахінулася жыта — быццам ветры нагнулі —
Звоніць зернем, аж рэха ў гаі.

Заіскрылася сонца ў сярпе мігатлівым...
Над плячамі жняі ж цэлы дзень
узлятае вятрамі ўзнятаю грывай
даспелае золата жмень.

Вечар. Танцуюць, абняўшысь, дзесяткі...
Не ўцерпеў і вецер — падняўся, задуў...
Дзесь пад лесам на пожні, на гладкай,
млеюць цені вячэрніх задум.

Гладзіць вецер чало прыпацеўшае,
то гуляе з кашуляй жняі,
песціць вуснаў даспелых чарэшні
дзесь адносячы песню ў палі.

Плыве песня цвяцістым узорам
дум дзявочых гарачай струёй,
калі сэрца разжаліцца зорам
і заплача балючай тугой.

Аж засне і рассыплецца ў росах,
ці задрэмле на хатніх дзвярох...
Месяц цені крывыя пакосіць
і пакоціцца сам на мурог.

На начлезе

Вецер хвалі ўперад гоне, вербы гне,
ходзяць спутаныя коні ў тумане.
Буланыя мае коні
капытамі ціха звоняць
ў сэрца мне.

Доўга, доўга ноччу цуднай я не спаў —
аганёк на полі блудны вандраваў...
Доўга песня салаўіна
не сціхала срэдзь галінаў,
сярод траў.

Доўга, доўга чуў дзявочы з вёсак спеў,
аж пакуль рагаты месяц не самлеў...
Пакуль хлопцы не паснулі,
агонь ветры не раздулі,
аж згарэў.

Ноч была — як быццам казка сіняя...
Пакуль зоры не пагаслі, думаў я,
што, чым зоры праз галіны —
чараўней глядзіць дзяўчына,
ой, мая!..

Ходзяць коні, ходзяць ў раннім тумане...
Ўстануць хлопцы ды дахаты пажанем.
Вецер хвалі ўперад гоне,
яны роднай песняй звоняць
ў сэрца мне...

1941

Родная мова

Мова родная, мова дзядоў!
Іншай мовы мы сэрцам не чуем.
Мілагучнасцю любых нам слоў,
быццам музыкай, душу чаруеш.

Мы за вокнамі дзень залаты,
нашых рэкаў пявучыя хвалі,
роднай хаты святыя куты
ў гэтай мове раз першы назвалі.

Мова наша — буйны цветабой!
Пралілася ў ёй першая радасць...
Словы матчыны сыпалісь ў ёй,
як лісточкі з адцвіўшага саду.

Любай песняй старою гучыш
з-над калыскі, з гадоў тых дзяцінных;
салаўіным разлівам ўначы,
звонам хваляў прыткой ручаіны.

З-пад вясковых прыветлівых стрэх
мілагучна звініш ад світання;
бы дзявочы рассыпчысты смех,
быццам першае ў сэрцы каханне!

Ты — вясною аквечаны луг,
шум дубровы магутны, пявучы;
непадайны сталёвы ланцуг,
што нам сэрцы крывіцкія лучыць!

Так балюча і гэтак даўно
стогне любы народ ў паняверцы;
ты адна толькі ясным прадном
нам снуешся праз нівы, праз сэрцы.

Святы прадзедаў ты нам адказ,
якім слаўна ў харомах гудзела!
Ты — як неба, як сонца для нас,
быццам наквеццю сад заінелы.

1942

Нёмне

Гэй, Нёмне шырокі, як лён, галубы,
мой дружа з гадоў тых дзяцінных!
Вясёлы ля берагу, строгі ў глыбі,
імклівы, у бегу няўпынны.

Праз срэбныя далі хвалюючых ніў
і зелень лугоў аксамітных
ты грудзі Краіне чароўна абвіў
шырокаю стужкай блакітнай.

Калі бліснеш хвалі сталёвай луской —
ў дзявочых, ў вясёлкавых мроях
ты быццам бы рыцар, бы казачны вой
ў зялезнай закованы зброі.

І часам здаецца — вось ў воблакаў сінь,
над соснаў стрункіх верхавіны,
бы волат, бы верны зямлі нашай сын,
на помач устанеш Краіне.

Крывіч ты дастойны, ты волаце наш,
калышаш народнае імя!
Ніякая недругаў нашых мана
нам сэрца твайго не адыме.

Калі ж задуменнасць агорне лугі
і змораны вецер спачыне —
люструешся, стройны, прыгожы, даўгі,
як вочы дзявочыя, сіні.

Начамі тужліва на неба глядзіш
ў сярэбраным блеску крыштальным,
а месяц прыходзіць к табе, маладзік,
купацца ў запененых хвалях.

І сосны, і вольхі, і дуб к табе стаў
на бераг круты і адлогі.
Бы ў люстры, бярозы калышацца сталь,
б’е хваля аб белыя ногі.

Калі ж спаўюць шыза цябе туманы,
бы пачассем бераг авеюць, —
народныя ціха калышаш ты сны
ды вольныя думы лялееш.

Як дні, безупынна імклівы твой бег;
жыццё — твае звонкія хвалі.
Народнаю песняй калышам цябе,
як колісь дзяды калыхалі.

Гэй, Нёмне шырокі, як лён, галубы!
Кроў сіняя любай Краіны!
Вясёлы ля берагу, строгі ў глыбі,
як вочы дзявочыя, сіні!

1942

Нішто так няміла

Нішто так няміла, як хатні агонь,
што сэрца астылае грэе.
Нішто так няміла, як родны загон,
што сам колісь хлебам засеяў.

Нішто так няміла, як бацькавы кут,
як гул калаўроткаў у вечар;
як гоман вясёлы цапоў на таку,
як дзедава казка ля печы...

Нішто так няміла, як песні у нас,
як прадзедаў сівы абычай,
аквечаны ў покуці Божы абраз
і Маці Святое аблічча.

Як мілы, вясёлы дыван на краснох,
што тчэ у задуме дзяўчына —
румяняцца шчокі манлівай вясной,
а рукі — як бель палатнінаў!

Пагляне, а вочы — як возера дно! —
магло б у іх сэрца ўтапіцца,
запутацца ў косы, што русым прадном
на плечы сплываюць крыніцай.

Нішто так няміла, як шнур нашых хат,
гасцінныя нашы парогі,
і вербы, што сталі, зялёныя, ў рад
ля стрункай, далёкай дарогі.

Нішто так няміла, як сівы курган,
як славы былой успаміны;
калі не шкадуюць нам ворагі ран —
папомняць другую хвіліну.

Нішто так няміла, як родны наш сцяг,
як нашы дзядоўскія гоні;
нішто так няміла, як тое дзіця,
што сэрцам вітае Пагоню!

Нішто так няміла, як чыны братоў,
ахвярным акрылены ўздымам;
нішто так няміла, як моладзь ў радох,
як нашы байцы за Радзіму!

1941

Дзяды

Смалу і дзёгаць ў пушчах дабывалі
з старых, вякамі пачарнелых пнёў
і мёдам залацістым налівалі
рады гліняных, паленых збаноў.

Аружжа цвёрдае кавалі сабе самі,
вастрылі стрэлы, нацягалі лук,
часамі быў аружжам толькі камень
ці двое дужых, гартаваных рук.

І дзік, і лось, мядзведзь — асілак буры
пад сілай рук не раз у лесе паў.
Цвярдое ложа пакрывалі скуры,
кругом сплывалі з дзераўляных лаў.

Як дуб магутныя, адважныя як зверы,
адужалі ў лясох суровае жыццё.
Перад цяжкою, кованай сякерай
паганы вораг заўсягды уцёк.

Калі ж дружынаю за стол дубовы селі
і кубкі пенным мёдам налілі —
не зналі меры буйнаму вяселлю
сівыя продкі нашае зямлі.

А калі князь агнём раскідаў віці,
каб ісці дружна Краю бараніць, —
каўшы кідалі з мёдам залацістым,
каваць зялеза ды смалу паліць.

Пад горды сцяг збіраліся дружыны,
грудзямі-мурам ворага спаткаць,
нашчадкам імя слаўнае пакінуць
ды родных пушчаў недругу не даць.

Героям сыпаліся курганы-магілы.
Міналі славы поўныя вякі,
аж покуль вораг хітры не асіліў
Крывіцкі род з-над Нёману-ракі.

Не ўзяў нам пушчаў, ветрам калыханых,
магутных замкаў, слаўных гарадоў
ды не прысвоіў славы на курганах,
дзе тлеюць нашых попелы дзядоў.

І часта вецер ноччу на магіле
азвецца стогнам волатаў сівых:
— Мы Край грудзьмі сваімі баранілі,
каб ўнук ў няволі, ў сораме заціх?

Каб нашы землі, нашы пушчы, рэкі
чужак сваёй краінай называў
ды слаўна племя мучыў сёння здзекам
і нават мове волі не даваў?

Так стогнуць сэрцы волатаў магутных,
як быццам вецер жалем галасіў,
што расце Крывія маладая ў путах
ды ўнук аб славе дзедавай забыў.

1941

Краіне

Ці за рокат гучных громаў,
што начамі б’юць,
ці то за страху з саломы
я цябе люблю?

Ці за сумную мо долю,
за дзяўчат красу,
ці за тыя ветры ў полі
ў буйную вясну?

Мо за тыя навальніцы,
бунтам што гудуць,
за лязо мо бліскавіцаў,
што па хмарах тнуць?

Ці за сілу гэтых бураў,
што страсаюць сон,
ці за ветру спеў хаўтурны,
ці за братні стогн?

Ці за ўздым бунтарны Нёмну
ў скутых берагох,
за пярэкліч ноччу цёмнай
па старых шляхох?

Ці за бор, як расшуміцца,
гневам задрыжыць?
Ці за зоры-зараніцы,
што прыйдуць свяціць?

Ці за сэрцы, што аб грудзі
рытмам волі б’юць?
Ах, за што ж цябе, мой цудзе,
як жыццё, люблю?

1942

Калісьці

Плуг згарне для зярняці пасцель,
раллю мякка прыгладзяць баронкі,
ярына зашуміць, зацвіце
на палетках радзімай старонкі.

Будуць нівы, лугі зіхацець,
слацца ўзорна-цвяцістым абрусам.
Сіне-сіне наш лён зацвіце,
быццам вочы ўдалых беларусак.

Я паволі па сцежцы прайду,
каб нагой не стаптаць ні зярняці,
ні той бульбы ў зялёным раду,
ані траўкі буйной сенажаці.

1941

Было свята

Было свята, нядзеля,
ясна зоры гарэлі,
пахла мятаю,
дзе пад хатаю
хлопец з дзеўкай сядзелі.

Нешта груша шумела,
нешта сэрца нясмела
аб каханні тым,
верным, маладым,
сказаць дзеўцы хацела.

Дзе ж той смех дзецюковы?
Пагубляў быццам словы...
Зоры з месяцам
цалаваліся,
нат не знаючы мовы...

Паказалі паперу —
Ісці хлопцу ў жаўнеры...
Неўгамоннае
сэрца плакала,
бо хто ж дзеўчыне верыць?

Было свята, нядзеля,
вокал стрэлы гудзелі...
Лёг мой міленькі
пад калінаю,
на зялёнай пасцелі...

Было свята, нядзеля,
ў небе зоры ірдзелі...
Ой, пыталася
дзеўка ў ночанькі,
калі будзе вяселле?
Многа нітак спрадзецца,
вёснаў шмат разаўецца, —
ўсё ж чакаціме
дружка мілага
дзеўкі вернае сэрца.

1941

Дзяўчына

Заглядзеўся раз на дзяўчыну пан,
калі золатам сплылі на каптан,

сплылі хвалямі косы льняныя
на кашулю ёй палатняную,

як цвілі вясной ясна вочанькі
ў полі сінімі васілёчкамі.
— Будзеш, дзеўчына, будзеш паняю,
са мной жыцьмеш у месце каменным,

ды рукамі, як лебедзь, белымі,
жаць не будзеш больш жыта спелага,

рана росамі, мяжой-стужкаю,
больш не пойдзеш ты разам з дружкамі.

Кінеш прасці лён, нітку белую,
кінеш прасніцу із кудзеляю.

I не станеш больш ты за кроснамі
патыкаць палёў сонца коскамі,

ані вечарам, ды задуманым,
не разжалішся песняй сумнаю.
Кідай, дзеўчына, сіні Нёман свой,
кідай, дзеўчына, мілы край вясной.

Кідай родную хату бацькаву
і юргіні, што расцвітацімуць.

Забудзь вочы ты Міхасёвыя —
я багацце дам, жыцце новае.

Будзеш ў месце жыць, свае слугі мець,
ды не будуць там больш бары шумець.

Салавей цябе песняй гучнаю
не разбудзіць больш ў ноч пахучую...

З ветрам дзеравы абдымаліся,
нівы буйныя калыхаліся...

Толькі дзеўчыны сэрца вернае,
не хісталася, быццам дзерава.

Не пакінула ракі Нёману,
ні лясоў сівых з ціхім гоманам.

Сяла роднага, Краю мілага,
каб быць паняю, не пакінула.

У сяле сваім песняй, словамі
сэрца цешыла Міхасёвае.

1941

Толькі вецер

Толькі вецер рана зелень дрэў парухаў —
падняліся хмары лёгкім, сінім пухам,
паплылі, як гусі, адна за другою
і маё дзесь сэрца адняслі з сабою.
Адляцела ў вырай з хмараў караванам,
з вольнакрылым ветрам па шляху нязнаным.
Днём ля сонца кружыць недзе ў паднябессі,
а ўначы лялее маё сэрца месяц.
Быццам тая перлаў залатая россып,
ўжо апалі хмары ў мігатлівых росах
ды на родным, пэўна, высахлі загоне...
Толькі вецер сэрца безупынна гоне.

1942

Раніца

Ранне звейнай аснована ймглою,
такой лёгкай, як быццам уздох...
Крывічанка нат зграбнай рукою
так палотнаў не тчэ на краснох!

Нат тым лёнам сваім залацістым
не патрапіць так лёгка снаваць,
як той вэлюм празора-імглісты,
што авеяў кругом сенажаць...

Сонца ўстане, румянае сонца,
твар у чыстай памые вадзе,
ды глядзіць, як дзяцюк, праз аконца,
сінявокі, разбуджаны дзень.

Росы сыпнулі густа на краскі,
зазвінелі на межах званкі;
ў адказ словы даспелае ласкі
шле ім колас зярніста-стрункі.
Гэта ранне, румянае ранне!
Згорне вецер імглу на палёх,
блісне сонца, як тое каханне,
прытаіўшыся ў мілых вачох.

1941

Захад

Кацілася ў полымі сонца на захад,
на стрыжанай ржышча лягло галаве...
Вось быццам хто смелым мастацкім размахам
чырвань распырскаў на палатне.

Быццам вайна удалі загрымела…
Можа, ўстае паднявольны народ,
крывёю разлітай сыноў сваіх смелых
купляе вызвольны Краіне усход.

Не гіне ўсё чырвань... Палае прыгожа…
Але не кроў там ужо, не агні, —
гэта шырока раскінулі рожы
недзе дзяўчаты героям вайны.

Паволі ўсё гіне. Ноч наступае.
За ценем без шолаху сунецца цень...
Ды ноч міне скора. Па ёй рассвітае
ясны, скупаны у чырвані дзень.

Вечар

Апаў вечар вокал ціхім сумам,
таямніцай непрагляднай лёг,
апаў хмарай невясёлых думаў,
разаслаўся густа на палёх.

А прачнецца вецер над палянай,
Дзьмухне ў попел звогненаму дню,
залунае месяц над курганам,
зоры бліснуць – сугаркі агню.

Мякка гнуцца грывістыя травы...
Хаты задрамалі, сноў вуаль.
Вецер статак хмараў кучаравых,
Як пастух, пагнаў па небе ў даль.

Ноч санліва хіліцца і вяне,
бы падкошаная ў маі сенажаць,
толькі зоры збуджаным каханнем,
толькі зоры дзіўныя гараць.

Вячэрняя містэрыя

Золатам тканаю рызаю
пакрылася неба без хмар.
Пацеркі зораў нанізаных
вечар кладзе на алтар.

Месяц над возерам кадзіць
струменямі дымнымі зор.
Сыплюцца зоры ў прысадзе
на белы дзяўчыны прыпол.

Б’юць цені паклоны набожныя,
а лятучыя косы бяроз
атулілі крыжы прыдарожныя,
дзе плача драўляны Хрыстос.

1940

Ноч

Ноч трапечацца, і зоры ярка свецяць,
вецер песню запяяў цішэй...
Душу ў блядых руках калыша месяц,
хістаецца сярод заснулых дрэў.
Снуюцца цені па пустой дарозе,
адкінуў дышаль Воз на небе ў бок
і хмараў сініх болей не развозіць;
туман запутаўся над рэчкай у кустох.

То тонкі вэлюм свой развесілі русалкі,
каб вольна рытмам лебядзіных цел
прыйсці, кружыцца, праляцець маланкай,
аж пакуль птушкі не празвоняць дзень.

Пакуль аж вецер зораў не патушыць,
расою не зазвоніць лісце лебяды,
з рук месяц пусціць распяяну душу,
ноч ногі мокрыя не выцягне з вады.

1940

На струнах Вэлтавы

На струнах хваль іграе вецер
сімфоню ночы зорнае.
Над глыбінёю дуб развесіў
свой цень, бы крылы ворана.

У сетку з ясных зор
прыбралася ноч,
у казачны ўбор,
у залацісты дождж.

Брыльянтамі на дно апалі,
апалі зоры семенем.
Калышуць іх на грыве хвалі,
а ноч іх сыпле жменямі.

Нават не маглі б
вочы распазнаць —
ці прад намі глыб,
ці нябёсаў гладзь.

Пад намі неба ўсхваляванае,
над намі неба зорнае,
сінь золатам размаляваная
і тут, і там, узорная.

Верыць бы кожны мог,
быццам стаўся цуд,
быццам неба тут
сцелецца ля ног.

Па-над Вэлтаваю

Па-над Вэлтаваю
лётаюць, плаваюць
кагаркі ў сонечны дзень.
Статкамі белымі,
быццам вясельнымі,
вабяць на бераг людзей.

Стрэламі лётнымі,
ветру узлётамі
ў сінюю шыбаюць высь.
Неба ж пад дотыкам
стройнае готыкі,
пражскае неба дрыжыць.

Быццам бы топалі
ў сонцам растоплена
нашае неба глядзяць.
Цветам жа ў маі
сады засыпаюць
сіняга Нёмана гладзь.

Так над Вэлтаваю
кружаць і плаваюць
кагарак белых віры...
З чарам пагоднага
неба, як роднага,
ўспомніцца Нёман стары.

На могілках

Вецер ціха падняўся з палёў
з родным пахам расцвіўшае ліпы;
белы ўскружаны рой матылькоў —
кволы мак маё сэрца асыпаў.

Цішыня, цішыня над душой...
Быццам раннем, блядым і нясмелым,
нейк атуліцца рэчка імглой,
лёгкім воблакам, вэлюмам белым.

Ды таёмны, як быццам з магіл,
што чыесьці тут тайны укрылі,
ціхі жаль над крыжамі застыў,
ціхі ўздох на забытай магіле.

Белы ўскружаны рой матылькоў —
мак расцвіўшы мне сэрца асыпаў...
ці рамонак з далёкіх палёў,
можа, мёдам пахучая ліпа...

Мяцеліца

Па палёх ды па загонах, па аселіцах,
ой, сівая йдзе-гуляе к нам мяцеліца.

Туманамі снег пушаны ўсё кудзеліцца,
па дарогах, ля парогаў, мякка сцелецца.

То жаночым жалем звонкім разгалосіцца,
то аб шыбы б’е вузкія, ў хату просіцца.

То вясёла адзавецца распяяная,
то завабіць з сабой сэрца ў даль нязнаную.

Пяе песню, зацягае ўсё тужлівую,
чэша вецер, заплятае косы сівыя.

Сцеле бурай, засыпае след завеяны,
бы у маі матылькамі, снегам сеяным.

Наракае, плача, тужыць ноччу цёмнаю,
Б’е у вокны, злосна будзіць вёску сонную.
Ой, скрыпяць, скрыпяць бярозы, нагінаюцца,
перад крыжам пры дарозе, быццам каюцца.

Мо, за вёсны з маем тыя распяяныя,
Мо, за песні маладыя, за вясняныя.

Мо, за шэпты той мяцелі, ой, нязнаныя,
за пяшчоты з ветрам кволым, ды за п’яныя.

1941

Вясна

Трэсне лёд пад напорам вады,
раскаваныя рэкі, крыніцы
зашумяць, быццам смех малады,
што не можа, не хоча спыніцца.

Птах ўзляціць на спатканне вясны,
размахнецца ў блакіце крыламі,
ўскружыць голаву запах сасны,
быццам хмель яе кружыць часамі.

Сонца сыпне касулькі шчырэй,
вецер вып’е ваду з каляінаў,
разаўецца сцяг доўгі гусей —
сцяг вясны маладой над Краінай!

Зашумяць на гары ручайкі,
бы бурлівае сэрца паэты,
праб’юць панцыр зімовы пучкі,
стрэльнуць лісцямі, казачным цветам.

О, вясняны, нястрыманы бег!
Сонца люба, ласкава так грэе...
Столькі сілы жывой у табе,
столькі ясных, узорных надзеяў!

1941

Лятуць гусі

Лятуць гусі, лятуць шнурам,
бы вясняны сцяг,
праз туманы хмараў бурых,
ў непагоду, праз віхуру,
дзе радзімы шлях.

Лятуць гусі, лятуць дружна,
вернай грамадой,
па тым Краі сэрцам тужаць,
дзе дзяўчаты белы кужаль
сцелюць над ракой.

Сіні шлях вачыма мераць,
рэжуць сталлю крыл
і глыбока, цвёрда вераць,
што убачыць родны бераг
стане, стане сіл.

Лятуць гусі ў Край Радзімы,
бы вясна ляціць!
Ўжо забыліся пра зіму —
будуць днямі маладымі
сабе гнёзды віць.

Па-над Нёмна шляхам водным
вольна пралятаць,
у палёх, лясох свабодных
свае дзеці ў Краі Родным
будуць гадаваць.

1941

Нейк сумна

Нейк сумна дождж асенні звоніць
аб сэрца шротам алавяным,
ды з ветрам дужаюцца клёны
і кружыць блудна ліст сарваны.

I сумна дзень асенні плача,
ды жаласна на небасхіле
і хмары торбаю жабрачай
павіслі, як вароны крыллі.

Кудлатай, ўзвіхранай кудзеляй,
жыццём абманутым, суровым,
апалі неяк безнадзейна
на душу статкам гругановым.

1942

Танцуе дождж

Танцуе дождж па дахах камяніцаў,
танцуе дождж па лысіне брукоў;
з дамоў замурзаных вада слязьмі струіцца,
ў рыштоках пеніцца каскадай брудных слоў.

Па вуліцах снуюцца парасоны,
і людзі корчацца, змалелыя і так,
а у вачох, заплесненых і сонных,
блішчыць аднолькавы, слізкі каменны шлях.

Ніколі, быццам, тут не ззяла сонца,
вясною нат не лашчыла вачэй,
і быццам хмары зрэбныя бясконца
ўсё гасяць радасць, тушаць бляск надзей.

Танцуе дождж па дахах камяніцаў,
задорна-звонкі выбівае рытм...
Вачыма хочацца праз цяжасць хмар прабіцца,
дарогу сонцу яснаму раскрыць.

Астры

Расцвілі ужо астры на градах,
ліст на дрэвах, бы мак той, адцвіў,
так хацелася б верыць у радасць,
калі б вецер так сумна не ныў.

Каб не плакаў даўгімі начамі
неабнятнай тугой за акном,
цветам, мо, расцвілі б кучаравым
астры белыя ў сэрцы маём.

Можа, ў восені дні залатыя
красавалі б у сэрцы вясной,
пакуль раніцы нам ледзяныя
не прыгоніць тут вецер з сабой.

Так цвітуць, цвітуць белыя астры
ды чаруюць на градах да слёз,
душу толькі як быццам бы ястраб
да ніў родных навекі аднёс.

1941

Хрызантэмы

За вокнамі вецер ў густую б’е цемень,
згасіў нат у сэрцы гарачым агні —
і толькі галоўкі блядых хрызантэмаў
у вазе крыштальнай красуюць адны...

Клён, што учора ў саду залаціўся —
сёння ад слёзаў асенніх замок;
сарванае ветрам узорнае лісце
ціха ляжыць, як магільны вянок.

З восенню шэрай змагацца дарэмна —
згасіць усё, нат вясняныя сны;
толькі галоўкі блядых хрызантэмаў
сумнае сэрца ўцішаюць адны...

1941

Сыплецца лісцё

Сыплецца лісцё у парках асумелых
і гарыць, як золата, быццам медзь ці жар.
Сонца гладзіць сцежкі косамі нясмела,
поглядам астыўшым з алавяных хмар.

Клёны маляваныя вецер абтрасае
ды калыша лісце, недзе ўдаль нясе,
бы ужо забытым даўно ў садзе маем
снегу цветам белым сыпаў па расе.

Жураўлі жа клінам убіліся ў неба
і вісяць на хмарах тонкім ланцужком.
Быццам нехта сыпнуў пацеркі на зрэб’е
ці развесіў перлы чорныя кругом.

Плывуць за лес хмары, спененыя лётам,
нізка ападаюць волавам цяжкім.
Вецер жа чырвонай сцеле пазалотай,
песню суму лісцем шалясціць сухім.

1942

Пакінь, пакінь вецер

Пакінь, пакінь, вецер, сумна абтрасаці
лісце каляровае з маляваных дрэў
ды нясці на крылах золата-багацце,
каб пад сумны ў полі разаслаць напеў.

Ці табе не шкода вопратак узорных,
ці табе не шкода залатой красы,
што шуміць, шапоча, быццам на разорах
гаманілі спеўна летам каласы.
Ці табе не шкода тонкім павуценнем
бадылі сухія серабром снаваць,
жураўлёў крылатых, што ўдаль адляцелі
на ліхой чужыне сэрцам сумаваць?

Ой, не жалься, вецер, не сцялі тугою,
бачыш — пасумнелі родныя палі,
пагублялі дрэвы лісце над ракою,
адлятаюць, тужаць сэрцам жураўлі.

1941

Залаціста ўсміхаюцца далі

Залаціста ўсміхаюцца далі,
сонца іскрыцца, быццам пажар;
клён навешаў на грудзі медаляў,
як заслужаны ў боі ваяр.

Нехта ўзорную хусту ускінуў
на бярозку, як белы той дух;
над вадой сінявокай каліна
запяла вышываны фартух.

З ясных лісцяў дыван на даліне –
нібы бы краска ля краскі расце;
гэткі толькі раскіне дзяўчына
калі мілых чакае гасцей.

Бы агонь сярод сумнага поля,
быццам сонца на шэрай страсе,
бы спакой той хімернае долі, —
дагарае так восень ў красе.

1941

Калі вецер

Калі вецер асенні часамі
пачне біцца аб цвёрды бетон,
недзе рвацца буйнымі крыламі —
раскалышацца сэрца, як звон.

Ды праз сцены дамоў камяныя
і праз стрэхаў іржавую медзь
ўбачыш сэрцам прасторы іныя,
дзе якраз пачало сутунець.

Быццам едзеш дамоў па дарозе,
коні звонка капытамі тнуць,
бляды месяц, апёршысь на розе,
свеціць згаслай лятарняй у цьму.

Толькі пырскаюць борздыя коні
ды чужое міргае акно,
сумны вецер расказвае стогнам,
што сям’і ўжо няма тут даўно.

Быццам птушкі далёка у вырай
адлятаюць прад сівай зімой, —
на прасторы ліхое Сібіры
завязлі іх усіх грамадой.

Але птушкі вясною свабодна
прылятуць яшчэ ў белы наш сад,
толькі тыя, з Сібіры халоднай,
ўжо не вернуцца ў вёскі назад...

1942

Думы мае, думы

Думы мае, думы, раненыя крыллі!
Выраслі ў няволі вы пад стогн братоў...
Путы вам цвярдыя ўзлёту баранілі,
не давалі зліцца з песняй курганоў...

Шум дуброў крывіцкіх вас паіў надзеяй,
гартавала сэрца цвёрдая зіма;
срэбракрылы Нёман на грудзёх лялеяў,
вецер распяяны ў неба падымаў…

Думы мае, думы, калыхаў вас сівер,
гадаваў вас смольны, пачарнелы зруб;
рваліся вы ў неба агнялётным ўзрывам,
каб пад нашы стрэхі заклікаць зару!

Думы мае, думы! Шапацеў вам вечар,
Бэзавыя гронкі клікалі акном;
пад мільёнам зораў, мігатлівых свечак,
старажыў вам месяц неспакойны сон.

Вас вітала сонца залатых палудняў,
каласы цяжкія цалавалі ў твар;
вы ж плылі, ляцелі за агнём тым блудным,
каб яго раздзьмухаць ў несмяротны жар!..

Калі стройны травень зелянеў на полі,
кучаравіў дрэвы, маляваў сады, —
места сноў дзявочых, лепш з курганаў волю
разбудзіць хацелі віхрам маладым!

Калі восень лісце ясна залаціла,
жураўлі вам слалі воклікі з гары —
вы на свежых сумна плакалі магілах,
што пакінуў люты вораг без пары.

Вам пяялі ўночы стрункія бярозы
аб руках адважных, скутых ланцугом;
гэты сівер крыллі вам не раз марозіў,
што застыў без жалю за вузкім акном.

Думы мае, думы, раненыя крыллі!
Выраслі вы ў путах, там пад стогн братоў…
Не мая віна ў тым, што калі вас выллю —
ля каліны белай чырванее кроў.

1941

Зорка

Зорка мая, зоранька,
для каго ўгары
ноччу ты узорнаю
ясненька гарыш?

Ці для маці сумнае,
што пад ціхі ўздох
цяжка думку думае
аб сваіх сынох?

Ці для падарожнага
льеш ты ясны свет,
што змыліў з дарожанькі,
загубіўшы след?

Засвяці мне, зоранька,
засвяці ясней,
хай сынок мой скоранька
на руках засне!

Хатка наша бедная,
сумна ля акна,—
долю нашу ведаеш,
зоранька, да дна.

Тата спіць пад горкаю —
думаў аб вясне...
Ты ж хоць сыну, зоранька,
засвяці ясней!

1941

Нехта ноччу

Нехта ноччу цёмнаю ў сцежку паднябесную
гвоздзі залацістыя — зоры — шчодра ўбіў.
Хтосьці, шпарка едучы, ў ноч падкову месяца
на шляху няведамым сярод зор згубіў.

Ані птушкі вольныя, ўзлётна-быстракрылыя,
ані ветры буйныя там не даляцяць.
Думак неакелзаных толькі дзіўнай сілаю
хоча сэрца месяца дзівы разгадаць.

Чый быў конь нястрыманы, золатам падкованы?
Хто дарогу цёмную ў небе палюбіў?
Ці хтось з ясным месяцам, залатой падковаю,
сэрца паміж зорамі часам не згубіў?..

Думы

Пра цябе гэтак знаю нямнога,
нат не знаю, які маеш твар;
йдзеш далёкай, таёмнай дарогай,
як той месяц між воблакаў-хмар.

Што ты крозамі будзеш маімі —
для мяне гэта ўжо не сумлеў
з той пары, як прыгожае імя
раз мне вецер ўначы прашумеў.

Места будняў святога спакою —
мае думкі згараюць... Іх дым
снуе недзе ў далі за табою,
як за месячным блескам блядым.

Пра цябе так нямнога я знаю,—
толькі тое, што сэрца і чын,
каб здабыць пасма зораў для Краю,
ты ў вялікую цэласць злучыў.
І не жаль табе шэрых далінаў,
так як мне іх ніколі не жаль,
куй,— хай доля Радзімай Краіны
стане ясная, быццам крышталь!

А спаткаемся там, дзе нам рэха
з братніх сэрцаў паўторыць наш кліч,
недзе там ля саломенных стрэхаў,
там, дзе слова пачуем «крывіч»!..

1941

Бывай

Бывай, дарагая мне Прага!..
Ты ў белы прыбралася іней,
калі карабель мой жыццёвы
прыстаў на Вэлтаве сіняй.

Адвагі было ў мяне мала,
настрой — беларускі, гаротны.
А ты снегам места прыбрала
так белым, як нашы палотны!

Ляцелі, як быццам бы зоры,
танцуючы з ветрам, сняжынкі,
у бель яны строілі горад
і цешылі сэрца чужынкі.

У неба цягнуліся вежы,
так стройна, як нашы таполі,
хоць вецер не гнуў іх на межы,
і вокал не слалася поле...

Ўсё ж ў ноч, калі сніліся краскі
і сум крышыў сэрца ў аковах —
мне баяў таёмныя казкі
граніт гэтых вежаў вяковых.
Бывай, залацістая Прага!..
Мой парус кірунак ўжо меціць...
Успомню цябе я няблага
за казкі і сэрца каменняў.

За прыязні даўняй азнакі,
за кажнага Крывіі сына —
прымі сёння, Прага, падзяку
ад ўнучкі Францішка Скарыны!

Глядзі, як вякі ўжо, з адвагай
ў апеку святога Вацлава...
Бывай, дарагая мне Прага,
бывай ў пене срэбнай Вэлтавы...

1941

Загад

Ураджай шумлівы на палёх,
лугі і рэкі, і азёры,
і магутнейшы бор ад бору —
ўсё гэта даў нам добры Бог.

Авёс вяцісты, нівы жыта,
пшаніцы звонкае калоссе
і шмат дароў багатых ўвосень
з зямелькі плодна-сакавітай.

І хаты роднае парог,
красу дзяўчатам нашым мілым,
а дзяцюком буйную сілу, —
ўсё гэта даў нам добры Бог.

Даў наквець белую садоў,
багацце песняў мілагучных,
а ў сэрцы даў агонь пякучы
кахання да зямлі дзядоў.
І даў загад нам добры Бог:
каб кажны моцнаю рукою
гараў загон ды сеяў волю
і Родную Зямлю сцярог.

1942

Наш сцяг

Не слава Краю, ўздым магутны,
нат не шумелі мне сцягі...
Заместа іх звінелі путы
і цёмнай ноччу ланцугі.

Заместа водгулля Пагоні
яшчэ сягоння, як крумкач,
у набалелым сэрцы звоне
жанчыны беларускай плач.

Дзявочы твар, бляды ад жалю,
дзяцей спалоханы пагляд
і кроў братоў, што бунтавалі, —
я толькі гэткі знаю сцяг!..

За жар душы, што набалела,
за сэрца зораны агонь
я, Божа, чуць хоць раз хацела б
шум сцягу вольнага свайго.

Калі Крывіцкая Зямліца
мне сэрца гордае саўе,
а польны вецер расшуміцца,
на развітанне запяе, —

няхай разгорне свае крыллі,
як стораж вечнага жыцця,
хай зашуміць хоць на магіле
мне бел-чырвона-белы сцяг.

Маё сэрца

Ці мо сэрца малое маё?
Свет вялікі агнём не ахопіць —
для тых ніў толькі горача б’е,
што нам сёлы у золаце топяць.

Для тых ніў, для сасны у бары,
для бярозы, што беллю лунае,
яно толькі каханнем гарыць,
ды каханне у чын расцвітае.

Доля сотняў не нашых жанчын
слязьмі сэрца майго не цярэбіць,
як лёс той, што ад болю маўчыць,
нахіліўшыся ў працы над зрэб’ем.

Дзеці — ўсюды, здаецца, адно,
іх галоўкі паўсюдна святыя, —
ўсё ж хай тых пад падраным радном
Бог цяплейшаю доляй прыкрые.

Тым дзяўчатам, што ткуць дываны,
што з калосся аб долі варожаць, —
дай ім шчасце, як тыя ляны,
дай ім долю яснейшую, Божа!

Ці мо сэрца малое маё,
ці мой дух неузлётны і вузкі? —
Для Цябе толькі, Краю мой, б’е,
для Цябе, мой Народ Беларускі!

1942

Як хмарны дзень

Як хмарны дзень — так маё сэрца сёння...
Дождж з непагодных сыплецца вачэй...
Гэта таму, што Край мой любы стогне,
кроў Нёмну ў воды жыламі цячэ.

Не счырванела зорана каліна,
не мак цвіце, а Край наш, Край ў агні! —
бы сцеле сонца ярым кармазынам,
заходзячы за грыву спелых ніў.

Уціш мяне, што гэта не пажары,
што не сяло, не лес стары гарыць!
Наш Край злажыў даволі ўжо ахвяраў,
каб выпесціць і ўбачыць свет зары!..

1941

Скажы

Ой, дзяўчына, скажы —
чаму смутак ляжыць,
ды туга ўсё на твары прыгожым?
Можа, месяц бляды,
Мо, дзяцюк малады
тваё сэрца так рана трывожаць?

Табе ж родзяць ляны,
ўзорам тчэш дываны,
кужаль белы, як снег на паляне!
Сама — быстры той птах,
Нёман сіні ў вачах,
засмяешся — як сонца прагляне!

Чаму сумная ты?
Быццам скарб залаты,
табе косы на плечы апалі;
твар твой — рожы лісткі,
стан, як вербаў, гнуткі,
і за працу усе цябе хваляць!

— Глянь — там горад відно,
я сумую даўно,
ці ж, запраўду, ніколі не зналі,
што ў дзявочых грудзёх
жаль бязмерны залёг,
як братоў ў кайданы закавалі?

Глянь — там горад, а ў ём
тужаць ноччу і днём
сакалы нашай роднай Краіны...
Май красуе, цвіце,
а за кратамі цень,
нават сонца там коскі не кіне!

Там — дзе сосны, дзе дуб,
там — дзе пушчы, дзе зубр,
на магілах дзядоў, на курганах,
у старых гарадох,
нат на славы слядох —
ўсюды вораг, усюды татарын!

Калі хочаш любіць,
калі хочаш здабыць
беларускае сэрца дзяўчыны —
дык жа мусіш устаць,
памагчы разарваць
кайданы наймілейшай Краіне!

1941

Беларуска

Калі цябе, мілы, Краіна пакліча
за родны змагацца парог,
то суму не будзе ў мяне на абліччы,
і страху не будзе ў грудзёх.

Дзявочае сэрца ў хвіліне так важнай
ніколі тады не здрыгне,
а буду не менш за цябе я адважнай,
каб сілы дадаці табе.

Бо сэрца дзяўчыны пад кужалем тонкім,
як сэрца найлепшых сыноў,
гарыць то ж каханнем да роднай старонкі
і спадчыны нашых дзядоў.

Ты пойдзеш у бой, а я плуг пакірую,
каня накармлю, напаю,—
і так абаронім, засеем, збудуем
Беларусь дарагую сваю.

Бо гэтак, як стрэльбы і кулі як звонкай,
як сіняе сталі мяча,
заўсёды патрэба для нашай старонкі
адважных хлапцоў і дзяўчат.

1940

Спатканне

Калі тупат каня я пачую,
і зазвоніць здалёк ужо стрэмя, —
шчасцем сэрца ў грудзёх забушуе,
з хаты выйду, цябе я сустрэну.

Ды каханнем, як яснай зарою,
напаю твае смелыя вочы,
як з каня свайго быстрай стралою
ты на рукі, на грудзі саскочыш.

Пацалунку тады мо не прымеш,
цяжка голаў адкінеш на плечы, —
я расцвіўшай чырвонай юргіняй
твае гордыя грудзі аквечу.

А як больш не устанеш ад бою,
і на твар ляжа ціхасць блядая, —
буду думаць: імгла над ракою
ці палотны бяліць рассцілаю.

Буду думаць: не кроў гэта з раны —
жменю пацерак нехта раскінуў;
буду думаць: румяніцца ранне
ды усходзіць зара над Краінай.

Не скажу, што ты рана загінуў,
не пажалюся людзям, ні Богу!
Для каханае нашай Радзімы
й найдарожшых ахвяр не замнога.

1941

Маладыя крыллі

— Ужо сонца за морам ў пасьцельку лягло,
і птушка заснула, прыкрыўшысь крылом,
у норцы прыціхла ля мышанькі мыш —
чаму ж ты, сыночку, так доўга не спіш?
Ці ў ручкі малыя табе халадно?
Ці ножанькі змёрзлі пад тонкім радном?
Вось месяц заглянуў у нашу пасцель,
і вугальчык зоркі уніз паляцеў,
Не будзе ўжо болей начамі свяціць —
пагас недзе сумна ў надрэчным трысці.
Заплюшч свае вочкі — з-пад небных старон
зляціць матылёчкам к табе ціхі сон!
А я табе песню ціхенька спяю
пад думкі, што голаў скружылі тваю...

— Хачу я, матулька, вялікі расці,
Малочнаю Сцежкай манлівай ісці!
Хачу неба з шэрай зямлёю злучыць,
Мядзведзіцу з зораў у Воз запрагчы,
акелзаць на небе разгонены гром
і сеяць на стрэхі праз Сітца дабро!
Маланкай, як пуга, як востры бізун,
гнаць хмары, што воўкам над вёскай паўзуць,
вісяць па-над намі, як слёзы, як зло,
закрыўшы для сонца дарогу ў сяло!
Каб сівер у хаты крывыя не дзьмуў —
сам ветравы лейцы я ў рукі вазьму;
расплаўлю нат сэрцам на Нёмане лёд,
я шчасцем сагрэю свой любы народ!
Адвечныя слёзы братоў я збяру,
дзірванную долю на поле згару...
Усе нашы раны злічу ў рызманох
і крыкну, што нават злітуецца Бог!

Сын крозіць, ён целам дзяцінны, малы,
а духам — як тыя пад небам арлы!
За вокнамі вецер б’е ў бубен-страху,
шапоча малітвы матуля ў страху,
А сэрца б’е сілай пад тонкім радном,
праз вокны шлях сіні, шлях ясны відно...

1941

Тры дарогі

Агарнуў хлапца раз такі сумлеў —
прад сабою ён тры дарогі меў.
Пойдзе па адной — стане важным ён
ды нязнаціме невясёлых дзён.
Ад курганаў тых, ад сяла далей,
а найдалей — дык ад сваіх людзей.
Будзе мець там моц, грошы звонкія,
жаль часамі, мо, за старонкаю...

А другая йдзе к шчасцю скораму,
і ідуць па ёй нашы ворагі.
Пашто крыллі мець, пашто вольным быць?
Лепш за тую медзь ворагам служыць!
Быццам недруг, жыць з яго платаю,
ды не бачыць слёз тых за кратамі.
Хай сабе ў сяле з плячоў згорбленых
ападзе жыццё шэрай торбаю.
Хай магілаў ля ног прыбаўляецца,
хай браты свае адхіляюцца...

Сцежка трэцяя йдзе, няроўная,
праз бары, лугі, праз чароўныя.
Паміж сёламі, паміж хатамі,
паміж сэрцамі, паміж братнімі.
Там не ворагі, не магутныя,
а вітацімуць рукі скутыя.
Рукі цвёрдыя ды мазольныя,
сэрцы з крыўдаю паднявольнаю!
Вочы з просьбамі, душы з ранамі
ўсё пытацімуць свету ранняга.
Пры дарозе той чабор сцелецца,
узышло на ёй волі зелейца.
Паліваць яго трэба з ласкаю,
нат слязамі, нат кроўю ўласнаю.
Каб расло яно, ды магутнае,
красавалася, рвала путы нам.

Гэй, зарэе там ранне светлае!
Прывітанне шлюць дзеўкі ветліва...
Гэй, лунае там даль бярозамі...
Вораг вязніцай страшыць грознаю,
гневам пеніцца, грозіць смерцяю, —
ўсё ж пайшоў дзяцюк сцежкай трэцяю...
Сонца лашчыла асалодаю,
краскі сыпала зямля родная.
Калыхаў вецер пахам ліпавым,
на дарогу з ніў росы сыпалі.

1942

Моладзі

Гэй, збірайцесь, крывіцкія дзеці,
пад народны, пад горды наш сцяг!
Воля Краю нам зоркаю свеціць,
яго шчасце — у нашых руках!

Мы за волю крывіцкіх прастораў,
мы за спадчыну нашых дзядоў
аддамо, каб насыціўся вораг,
жыццё наша і нашую кроў.

Але Краю, што Нёман галубіць,
гэтых сэрцаў, што воляй гараць, —
ўжо не будзе арол крывадзюбы
да крыві пазурамі здзіраць!

Нам не страшны сібірскі больш холад,
нам не страшны маскаль або лях,
чужы серп непатрэбны, ні молат —
мы разгорнем крывіцкі наш сцяг!

Нашы сэрцы гімн родны зайграюць!..
Адгукнецеся, сёлы, ў адказ!
Мы нясём жыццё наша для Краю,
мы нясём жыццё наша для вас!

Станем дружна ўсе брат каля брата,
абаронім Краіну грудзьмі,
воля будзе вялікай заплатай
за нягоды цяжкой барацьбы!

1941

Ужо даволі

Ўжо даволі нам стагоддзі
адну горыч піць!
Боль і гора сваё годзе
ў Нёмане тапіць!
Ўстанем, крыўды нагародзім,
запяём мы аб свабодзе,
станем вольна жыць!

Доўга мучыў вораг люты
ў капцюрох сваіх...
Голас волі ў сэрцах скутых
ўсё ж ды не заціх!
Ўжо мінае час пакуты,
паржавелі нашы путы,
сёння скінем іх!

Гэй, паслухайце з курганаў,
рыцары-браты!
Ўжо не сцелюцца туманы
палассём густым, —
толькі сонца рве кайданы,
асвячае, гоіць раны,
залаціць куты!

Што было — навукай будзе,
мы ж пайдзём ўпярод!
Нашых сэрцаў не астудзіць
нат сібірскі лёд!
Воля сілай б’е у грудзі,
звонам веча кліча, будзіць
цэлы наш народ!

Хто з нас верным Краю сынам —
кажны ўздыме сцяг!
Для крывавых каляінаў
мала пачуцця! —
мы з узлётам сакаліным
ахвяруем для Краіны
дар свайго жыцця!

1942

Рукапісны зборнік “Вершы (1945—1947)”

Кусочак неба

Мяне свет ласкі не сустрэў —
апошні блеск пагас учора,
а сэрца тысячамі стрэл
зноў злосна пранізала гора.

Б’юць хвалі ў грудзі мне із дна.
Паміж запененых прыбояў
стаю прад бурамі адна
з глыбокай верай, што устою.

Навісла цяжасць чорных хмар,
шалее бура, сіл мне трэба...
Ўздымаю з болем ўгору твар —
там ў цьме бліснуў кусочак неба.

Удар

Учора сурова падбілі мой лёт,
песні паранілі ясныя крыллі,
гэтак часамі вясною галлё
бура шалёная глуміць і хіліць.

Заўтра мо большы, страшнейшы удар
целам маім страсяне чалавечным.
Потам пакрыецца змораны твар,
гледзячы сумна у вір небяспечны...
Толькі мой вольны не зломіцца дух,
Божая іскра у целе бязрадным.
Голаву ўзняўшы, у цемень пайду,
сэрцам у небе пытаючы праўды.

Чужыя хвоі

Пад чужым небам шапочуць хвоі,
дзіўную песню штодня тут чую,
пытаюць ціха: скуль я і хто я?
Адкуль прыходжу, па чым сумую?

Стрункія хвоі чужога краю,
добра мне голаў аб вас аперці.
Вецер аб долі ж хай не пытае,
словам не скажаш таго, што ў сэрцы.

Словам не скажаш аб тых цярпеннях,
што сум на душы пластамі сцеле,
што сонца крые магільным ценем,
а расказаць вам — вы пасівелі б...

Лепш загудзеце, сумныя хвоі,
вольна, свабодна, вы жа не людзі...
Зялёным шумам сэрца ўспакою,
ад вольнай песні лягчэй мне будзе...

У асенні дзень

Йду ціхім, асумелым садам,
шмат лісця вецер ўжо аднёс,
толькі, як жменя буйных слёз,
вісіць галінка вінаграду.

Над траў зялёным вадападам
не чэшуць вербы сваіх кос,
не вабіць ліпа мёдам кроз,
не кліча груша сесці радам.

Не белы бэз пахучым чадам,
а на кустох зацвіў мароз,
і градам буйных горкіх слёз
звісае жменя вінаграду.

Цуд

Весяліўся, смяяўся агонь,
чырванеў, як зара-зараніца,
і згараў на ім белы мой конь,
і згараў на ім мужны мой рыцар.

Як з паганскіх курганных часоў,
ішлі ўдовы на вогнішча смерці,
я, найболей няшчасная з ўдоў,
свайму рыцару кінула сэрца.

Ўзняўся ў неба ахвярны мой дым,
рос із сэрца майго агнявіцай,
і скрозь слёзы я бачыла ў ім,
як ажыў зноў конь белы і рыцар.

І сярод найцяжэйшых пакут
я паверыла сэрцам гаротным,
што з ахвяраў нам зродзіцца цуд,
што наш Рыцар і Край — несмяротны.

Б’юць хвалі

Б’юць хвалі прыбоем з радзімых крыніц,
ажыўшыя воды ракочуць, задорныя,
і вольная песня не знае граніц,
б’е звонам у небе з грудзей непакорных.

Хто спутае хмары і зменіць іх бег,
хто воблакам плысці іначай раскажа
і, глянуўшы ў душу людскую глыбей,
хто дум пераніжа натхнёную пражу?

Шляхотныя рукі магчыма скаваць,
сумленне, бывае, грашамі заплацяць,
а думаў арліных нам смерцю стрымаць
найбольшы у свеце тыран не патрапіць.

Іх вольнаму лёту — бязмежны прастор,
ля хат разальюцца, як рэкаў разводдзе,
з прыземных нізінаў імкнуцца да зор,
то сонцу насустрач ў расплаўлены поўдзень.

І вольнае песні, што служыць багом,
ніхто не зняволіць, ніхто не заплаціць;
захоча — шле словаў караючы гром,
захоча — лялее сумуючых браццяў.

А крыллі параніць ля дротаў чужых —
памостам рассцеле міражныя гоні.
Йдзе звонка палём зарунелым служыць
і ласкаю вернаю любых агорне.

То — быццам бы бура, то — лёгенькі ўздох,
а сэрцы людскія і гоіць, і раніць,
разжаліцца просьбаю — слухае Бог,
раззвоніцца праўдай — баяцца тыраны.

Яшчэ не час

Яшчэ не час, і я не стала ценем,
ізноў жыццёвы разбіваю стан;
яшчэ не час, яшчэ паведамлення
аб маёй смерці вецер не паслаў.

Яшчэ не час, хоць восень горка плача
і да зямлі бярозам косы гне.
У цемры я канца жыцця не бачу,
і гэты жаль асенні не па мне.

То не па мне асіны ломяць рукі,
ў паўночных ветраў просячы цяпла.
Асенні дзень канае доўга ў муках
і горкі дождж слязьмі кранае шкла.

Яшчэ не час, хоць хочацца спакою.
Як гнаны ветрам на чужыну ліст,
прыпасці б так гарачай галавою
на вечны сон да роднае зямлі.

Яшчэ не час, яшчэ на бездарожжы
бяздольных больш, чымся на сэрцы ран,
ім песні трэба віць із польных рожаў,
няхай гарачым полымем гараць

і цешаць тых, якіх не цешыць неба.
Я сэрца ў песенны ўпляту вянок
і ў цемру дзён, дзе шчырых песняў трэба,
пашлю яго да родных ніў здалёк.

Яшчэ не час прасіць у Бога смерці,
калі ў бядзе чакаюць брацці нас,
калі не згас агонь дабра у сэрцы
для родных ніў, дык паміраць не час...

Яснейшых дзён у Бога дачакаем
і пройдзе час нялюбасці і зла.
О, знай тады, што для цябе, мой Краю,
мой шматпакутны, для цябе жыла...

Ля чужых варот

Хоць доля б’е, і ў сэрцы лёд,
ўсё ж думы не ў аковах.
Праходзіць ля чужых варот
мой жнівень васільковы.

Хоць вяне мак, душа у сне,
калісь забытым маем
вітала віхрамі мяне
краіна дарагая.

Ўздымаўся Нёман, гнуўся бор
і топаль вабіў вочы,
а пры дарозе цвіў чабор
пяснярцы на вяночак.

Ў закуты Край біў долі град,
слязьмі снаваў вяселле,
усё, што зраніў цёмны брат,
спавіла з межаў зелле.

Калі ж душу злівала кроў,
а думы голаў гнулі,
глыбокі боль праменнем слоў
замовіла бабуля.

Сягоння зрываў дум, ні кроз,
ні ран ніхто не гоіць,
і гэты боль, што ў сэрцы ўрос,
бабуля не замовіць...

Блукаю ля чужых варот,
хоць думы не ў аковах,
i сум душы, і сэрца лёд
гарачым плаўлю словам.

Загнаны ліст, як птах, здалёк —
ў чужыне толькі ценем.
Звіваю ў залаты клубок
ўспамінаў летуценне,

каб песні новыя тварыць
і словам Край кунежыць,
той Край, дзе вецер гнуў бары,
дзе цвіў чабор на межах.

* * *

Божа, малітваў прачыстая мэта,
светлая песняў натхнёных крыніца,
глянь – у адкрытае сэрца паэта
б’е безупынна жыццё навальніцай.

Слёзаў чужых ужо поўныя жмені,
кроў разлілася струёю ля весніц,
мушу для іх я ў бязмерных цярпеннях
выкупіць сілу натхнёнае песні.

О, я слоў перлы дастану із тоняў,
сэрца іх ў звонкі шнурок пераніжа,
толькі не дай мне ў крывавае «сёння»
ўпасці бяссільна дарогай пад крыжам.

Крыж мой аднолькава цяжкі і мілы.
З гоняў дзірванных яго за субраццяў
буду ахвярна нясці да магілы.
толькі не дай мне пад ім заламацца.

З ніў я яго падняла без прымусу.
Нельга каханне над сіламі мерыць.
Жоўці пякучай налі мне на вусны,
буду цярпець за Радзіму і верыць.

Буду аб долі адкупленай крозіць,
сёння цяжкой, непагнутай, як камень,
буду ісці па цярністай дарозе,
потам змываючы кроў і слязамі.

Сэрцам натхнёным, Табой абагрэтым,
дай мне нат з жоўці стварыць асалоду.
Дай адкупіць мне цярпеннем паэта
волю і долю, і шчасце народу.

Жаль…

Пачуцці зарыліся ў сэрца на дно,
а з хмарамі думы качуюць.
Як жаль, што мне сцежкі да вас не відно,
што сілы слоў братніх не чую.

З пустых шляхоў вецер жалліва шуміць,
як быццам ён крыўды збірае.
А дождж безуважны ападзе слязьмі
над пошасцю змораным краем.

Крывавых і страшных зямлі нашай ран
ніхто не заплаціць, не злічыць.
Збіраецца ў сэрцы пачуццяў вулкан,
і цені замучаных клічуць...

Ўспамінамі вецер шуміць за вакном,
ўдаль цяжкія хмары качуюць.
Як жаль, што мне сцежкі да вас не відно,
што сілы слоў братніх не чую.

Малітва

О Божа! Народ свой пакутны, убогі,
як вернае сэрца ў адданых грудзёх,
кладу Табе сёння пад Божыя ногі,
каб Ты не забыўся, каб Ты дапамог.

Каб слёзы і раны, што землю пакрылі,
супроць чалавека бязлітасны чын,
і здзек безупынны, і безліч магілаў,
каб Ты не забыўся, каб Ты палічыў.

Тугу ад гнязда сваяго адарваных,
дзіцячую долю і мацеры плач,
бяссонныя ночы закутых ў кайданы,
галодных мучэнні, о Божа, убач!

Паглянь на чужымі стаптаныя нівы,
на вокны сляпыя разбітых святынь.
О будзь міласэрны, о будзь справядлівы
і слуг Тваіх верных Ты больш не пакінь.

Ты быў чалавекам, як людзі, меў маці,
і сам ад людзей Ты цярпеў на крыжы.
Не дай больш нявіннай крыві праліваці,
народу майму у бядзе памажы.

З крыві і нядолі ўздымаў Ты народы
і мудрасцяй Божай іх волю сцярог, –
і нам пашлі волю і дай нам свабоду,
да нас прыйдзі ў госці на скромны парог.

За мукі народа, за слёзы паэтаў,
за смерць нашых юных братоў на крыжы,
за нашы малітвы, о Ойча сусвету,
дай волі народнай на нівах ажыць.

Няхай абагрэе наш край небагаты,
пацешыць ніколі не знаючых ласк,
асвежыць хай сумныя, шэрыя хаты
пазнаннем, што Ты не забыўся пра нас.

Як чыстае сэрца пад Божыя ногі,
кладу Табе сёння палі і лясы,
тых гоняў палотны, шляхі і дарогі,
і межаў квяцістых сцялю паясы.

І ў поце крывавым згаранае поле,
забытыя хаты, курганы, бары,
і сэрцы у путах, і іхнюю долю,
і з нашай крывёю Твае алтары.

О, Ты, найласкаўшы, Сын Бога Жывога,
што смерць адкупленнем сваім перамог,
кладу Табе край свой пад Божыя ногі,
каб ты не забыўся, каб Ты дапамог.

Дзе радасць?

Пытае вецер сумны чагосьць,
дзе радасць — рэдкі сягоння госць,
чаму не прыйдзе гору ў дакор,
не засмяецца іскрамі зор?

Нельга начамі ўсцяж сумаваць,
пакуль брат-вецер можа пяяць,
весці прыносіць з родных шляхоў,
у вочы смяяцца долі ліхой.

Чаму сум горкі, бы на загад,
адбіў мне думы, як здрадны гад?
Чаму спыніўся дум творчы бег,
замёр прадчасна на вуснах смех?
Хай сыпле доля на сэрца град,
са мною ж вецер — мой родны брат,
са мною сведка ўздыму і мук,
прыяцель верны — месяц-дзяцюк...

На бруку чужым

Светлай руні дзіця, сябра вольных вятроў,
што звон сэрца разгойдалі песняй,
быцам птах, ў сценах вогкіх муроў
б’юся ў клетцы скрываўленай, цеснай.

Краскі скромным паглядам глядзяць з гладыша,
лісце з ласкай нясмела трапеча.
А на бруку чужым ў ноч крывавіць душа,
заглядзеўшыся нема у вечнасць.

I здаецца часом хвіляй дзіўнай тугі,
што няма ні граніц, ні аковаў,
што свой ясны хрыбет і свае берагі
Нёман з небам злучыў васільковым.

Што няма ланцугоў на народных руках,
што няма ўжо ні здзеку, ні кратаў,
і ў начной цішыні не спыняецца страх
на парозе сялянскае хаты.

Трывога

Больш не буду цябе калыхаць,
сумных песняў не буду пяяць,
каб не плакаў, каб ціхенька змоўк, —
ноч крадзецца із цемры, як воўк.

Аб заклятай красуні вярбе
ўжо нат баяць не буду табе;
не магу ўжо найсці ў сабе слоў,
каб спакой табе лгаць і любоў.

Пакуль злую пазнаеш зямлю,
лепш да сэрца цябе прытулю,
няхай б’е табе праўду, як звон,
няхай ціхі старожыць твой сон.

Ні вядзьмар, ні ліхія ваўкі
не страшныя, як брат твой людскі;
ён ад матчыных родных грудзёў
адарваць цябе, сынку, гатоў.

І крывёю пасцельку абліць,
і абоім жыццё загубіць,
не, не буду ўжо песняў пяяць,
моўчкі будзеш на сэрцы мне спаць.

Пакуль стук яго чуцьмеш у ноч,
будзь спакойны, саколік-сынок,
вечнай ласкай і негай б’ючы,
будзе верна цябе сцерагчы.

Зямля

Дарагая матуля-зямля,
Бог на тое мне даў дзве далоні,
каб я гладзіць ласкава магла
Твой дыван машастова-зялёны.
Знай, згараная скіба мая,
ціхім шчасцем пранятая маці,
можа, гэтак аддана, як я,
гладзіць толькі галоўку дзіцяці.

Мне жыцця для Цябе не шкада,
паэтыцкім мы зроднены духам,
Бог і слёзы на тое мне даў,
каб Цябе заліваць ў час засухі.

І на тое мо сэрца ў грудзёх,
каб сагрэць Цябе словам і чынам,
i на тое натхненне даў Бог,
каб Цябе апяваць безупынна.

Там…

Там, дзе сонца свеціць на даліны,
дзе гуляе вецер па лясох,
пасля буры там на небе сінім
тчэ вясёлка цудны паясок.

Там гартаць хацела б бесканечна
ўсё ў душы, што Бог калісьці даў,
каб пад гоман ветлівы, сэрдэчны
на сялібах жменямі раздаць.

Хараство пазнанае рассеяць,
дзе сівы атручаны палын,
і разліцца хвалямі надзеі
ля цвярдое нёманскай скалы.

Пакажы дарогу

Праходзяць дні, і цяжкасцю грабовай
паўсюль спадае ўсенародны боль,
а цёплае і грэючае слова
ўнутры мне моўкне чорнаю журбой.

Ад цёмных зданяў свет кругом цямнее,
бяздольным браццям нельга памагчы,
у тонкіх пальцах крышыцца надзея,
і сцюжай неба сіняе маўчыць.

Тады, о Ты, што ўсім раздаў так многа,
а толькі нас пакінуў як сірот,
пачуй мяне і пакажы дарогу,
якой ісці, каб узнімаць народ.

Вецер гойдае

Вецер гойдае лёгка каромыслам,
з вёдзер плёскае сінню вада.
Ля калодзежа дзеўка сароміцца —
просіць хлопец вадзіцы падаць.

А вада серабрыцца крынічная,
адбівае дзяўчынанькі твар.
Дзіўна сэрцы пяюць пераклічкамі,
і вада не пагасіць іх жар...

З вачэй, небам пагодным напоўненых,
з вуснаў спелых – пахучых малін,
ніці доўгія, ніці чароўныя
сэрца хлопцу тугой спавілі.

Нават конь не заглушыць капытамі,
не суцішыць і вецер тых дум,
дзе краса і вада недапітая
серабрыцца крыштальна ў саду.

Не бяроза, вятрамі расчэсана,
не пакінуты ветлівы сад, –
толькі сінія вочы пралескамі
дзіўнай смагаю вабяць назад.

Калі выйдзе дзяўчынанька сумная,
над крыніцай галоўку нагне,
вочы смелыя ў твары задуманым
толькі бачыць скрозь слёзы на дне.

I пытаецца птушак над сёламі,
і пытаецца вольных вятроў,
калі рук сваіх ліллямі кволымі
сакалу згасіць смагу ізноў.

Калі сочнымі вуснаў малінамі
пацалунак памкнецца аддаць,
калі слова пачуе адзінае,
што умее, што будзе кахаць...
Над палямі, лясамі, загонамі,
над гасцінцаў шырокай смугой
паплылі хмары ўсцяж перагонныя,
і дзявочыя вочы з тугой...

Я не сама

Я ж не сама, красуюцца галіны
і сыплюць лісця золата знарок.
Я не сама, на небе шнур птушыны
насустрач мроям вылецеў здалёк.

I вабяць далі да магутных ўзлётаў
ў паднебны край, дзе крыўд няма і зла.
Я не сама, паходняю ля плоту
ў асенні дзень юргіня зацвіла.

I сонца глянула, прабіўшыся праз хмары,
каб даказаць, што свет яго не згас,
на холад рук рабіна дробным жарам
па жмені сыпле восеньскі акрас.

Я не сама, бо вецер ліст асенні
узорнай тканню сцеле па зямлі
і гне трысцё, і пражай-павуценнем
снуе ля ног сухія бадылі.

А калі ночы не запаляць зораў,
і ўдарыць сцюжай лютая зіма,
і віхры ў полі загалосяць хорам,
ўсё ж буду плакаць з імі не сама.

Ноч

Ноч, цемені вечнай таемная пані,
выходзіць, крадзецца з-пад стрэхаў нязнаных.
Йдзе пэўна на змену дня яснай святыні –
ніхто не стрымае, ніхто не запыніць...

Чалом ясным сонца дзень нізка сагнуўся,
яшчэ міла глянуў, яшчэ усміхнуўся,
праменнямі бліснуў і ў чырвані згінуў,
бы ясную голаў сцяла гільяціна.

Заціхла зямелька ў час сумнага скону,
да гнёздаў трывожна прыпалі вароны,
і людзі у сёлах, і зверы між бору,
схаваліся ў хаты, зарыліся ў норы.

I толькі пугач, рыцар ночы адзіны,
смяяўся і плакаў з сухое галіны.
Ноч-пані ўсе сэрцы слабыя маніла,
брыльянтамі зоры ўгары запаліла,
ў даверра людское скрадалася ценем
і вабіла душы у бездань, у цемень.

Йшлі людзі без смеху за цёмнаю паняй,
забыліся ў горы, што прыйдзе світанне
і выплыве сонца. Не газніцай зораў,
а праўдаю вечнай асветліць прасторы.

Кір

Любоў і праўду я бяру на шчыт,
і з імі йду бясстрашна ў цяжкі час;
я не пяром, а гастрыём душы
пішу крывёй счарнелаю да вас.

Жалобны кір над маім прошлым лёг:
не ўчую больш матулі цёплых слоў —
на вуснах ёй заціх апошні ўздох,
як тысячам замучаных рабоў...

Равы братоў, цяжкія сёстраў дні,
страшэнны боль апошніх бацькі год,
людскія душы, сёлы у агні,
а на крыжы замучаны народ.

Хоць неба сёння срогае маўчыць,
я ў адраджэння веру ясны цуд:
любоў і праўду, свой магутны шчыт
ўздымаю смела прад панамі пут.

Не страшна мне іх мсцівасці і кар,
бо ў маім сэрцы — вера, не сумлеў,
ў маёй душы — не попел, але жар,
ў маіх вачох — не слёзы, але гнеў...

Дзяды

Дождж падае вонку прыцішаным звонам,
дождж льецца, дождж плача на шыбах аконных.
Балючы стогн ветру даносіцца з даляў,
і зоркі на небе нам ноч не запаліць.

У храмах сціх гоман малітваў нядзельных,
на могілках свечкі даўно дагарэлі.
А ў краі, дзе думы мае безупынна,
чакаюць у хатах дзядоў на гасціну.

Да нас не забудзьце зайсціся, дзяды –
хопіць малітваў у нас і яды.
З сёлаў забытых, з лагчын і бароў
і з наднямонскіх старых цвінтароў

дом мой наведайце ў промнях агню,
вокны шырокія вам адчыню;
гэтак прыходзьце, як колісь жылі,
весткі прыносце із роднай зямлі.

Душу вам вышлю насустрач сваю,
палкай малітваю вас напаю,
сэрца маё каля вашых магіл,
там, дзе сумуе мой край дарагі.

Хвіляй таёмнай, у поўначы час
з Божае волі чакаю на вас;
разам мы просьбаў гарачы наш жар
слаць будзем шчыра прад Божы алтар…

Сумна і пуста ў вокнах маіх –
мёртвых няма, не відно і жывых.
Ціха вакол, непраглядная цьма,
толькі над прорвай стаю я сама.

Будзем прасіць за тых, хто не забыў
ні роднае мовы, ні бацькавых ніў.
Хто мёртвых васкрошваў святою рукой,
Той нас не пакіне ў хвіліне цяжкой.

Брату Расціславу

Ты казаў калісьці: не сумуй, сястронка,
над пакутным Краем злітуецца Бог.
Барані і цеш ты родную старонку,
а я буду бацькаў сцерагчы парог.

Ты казаў: пяі нам соладка і звонка,
раскідай праменні жменямі наўкруг,
я ж з усходам сонца роднай баразёнкай
весела сталёвы пакірую плуг.

Да Радзімы-маці разбудзі каханне,
запалі ты сэрцы вольнасці агнём.
Хай народ прачнецца, хай з няволі ўстане,
я ж засею гоні залатым зярнём.

Ты гары натхненнем для братоў, для Краю,
ахвяруй ім душу палкую сваю,
я ж з дзікой Сібіры сэрцам прычакаю
і сустрэну хлебам родную сям’ю.

Не згадаў ты долі, наймілейшы браце,
горыччу бязмернай пакараў нас Бог —
не вярнецца бацька, не вярнецца маці
із зямлі сырое на пусты парог...

Не уціх над светам здзек пакутаў люты,
ў збураных руінах не спыніўся бой,
мне на душу ўчора налажылі путы,
а цябе прыкрылі чорнаю зямлёй.

Не змаглі мы гора, сокале, з табою,
плача маё сэрца, стогне цэлы Край.
Паплыве у Нёман кроў яшчэ струёю
із народных ранаў... Ах, бывай, бывай!

Ударыў вецер

Ударыў вецер халоднай завеяй
проста ў вочы, у сэрца, у твар,
спарахнела навекі надзея,
пахіснуўся святы мой алтар.

Мілы Божа, дык я ж не устою,
глянь — заместа зялёнай мяжы,
места роднай сям’і прада мною,
як распяцці, адныя крыжы.

І над доляй пакутных субраццяў
не галосяць свабодай званы,
а народ зноў ідзе на распяцце,
і гучаць ў цішыні кайданы;

ў безнадзеі пакутных часін,
грозных ўзрываў нягоднага болю
цяжкі жаль расплываецца ў сінь,
ў хмары слёзаў цярпенняў бяздольных.

Каб у пору апасці далоў
звонкім градам адплаты і смерці
на убогасць туманных галоў,
што паранілі людскасці сэрца.

Каб прыпомнілі злым і слабым,
што ёсць моцы людское граніцы
і што зло не развеецца ў дым,
а вярнецца назад навальніцай.

Дзень і ноч, і жыццё ёсць і смерць,
жар і холад, і восень і лета,
ёсць тыраны пакрыўджаных сэрц —
ёсць і помста страшная за гэта.

Дзве Маці

Брату Расціславу

Як два промні юначых гадоў,
дзве матулі дало яму неба.
Меў жыццё ад адной, ласку любую слоў,
ад другой – кусок чорнага хлеба.

Ад адной – мілы спеў, жар кахання ў грудзёх,
дотык гладзячых рук па чупрыне,
ад другой – пах вясны на бязбрэжных палёх,
пояс Нёмана шоўковы, сіні.

Із адною ішоў бездарожжам жыцця,
у далоні збіраючы слёзы.
Із другою валок закрываўлены сцяг,
як Хрыстос колісь крыж па дарозе.
Дарагую адну адарвалі ўначы,
зацягнулі ў сібірскія далі,
Бог малітваў не ўчуў і не даў памагчы
тым грудзём, што жыццё даравалі.

З белай смерцю яна ў іншы сьвет адышла,
анямела ў мучэннях прадчасна,
з незагоеных ран адляцела душа,
як апошняя зорачка згасла.

Не падаў ёй вады, не пагладзіў рукі
у гарачцы цяжкой, на прашчанне,
і не ведаў, што труп адкапалі ваўкі
із зямлі ледзяной прад світаннем.

Дзве матулі ён меў, дзве сардэчна кахаў,
кожна з іх дзецюка гадавала,
калі з болем адну у жыцці пахаваў,
дык другая яго пахавала.

Не глядзела яна, што на свеце не жыў,
не кахаў, не смяяўся да зораў,
дзесь на грудзі вясной голаў ёй палажыў,
ясны сноп у крыві на разорах...

Прыгарнула яго, з ранаў выцерла кроў,
скрыла цела магутнае ў нетрах,
там часамі з слязьмі над насыпаны роў
нагінаецца вербачка з ветрам.

I замерла сама пад ударам чужым,
мест вянкоў апранулася кірам,
і чакае адна, сярод мук на крыжы,
тых дзяцей, што зляцелі у вырай.

Брат мой Аркадзь

Брат мой, кажуць, ад кулі памёр,
доляй гнаны, ў чужыне загінуў.
Ўсё ж ён строгаму свету ў дакор
ясны смех свой званочкам пакінуў,
сінь вачэй адказаў васількам,
мілы голас — жывым ручайкам.

Нёс надзею і радасць для нас...
Вастрыё засталося ўспамінаў
і адзіны, крывавы адказ:
медалі із-пад Монтэ-Касіна
і кашуля з засохшай крывёй,
і кусочак зямелькі чужой.

Лёг у дваццаць вясняных гадоў
сярод красак цвітучай Італіі,
бы ў пахучых учадзеў садох,
бы расплыўся ў чаруючых далях,
ў кіпарысах трагічна-сумных
абарванай надзеяй заціх.

Сэрца

На разрытай аружжам зямлі,
на скрываўленых шэрых загонах
раны йзноў зараслі, зажылі
пад кашуляю траваў зялёных.

Із шматлікіх магільных капцоў,
із прасяклых крывёю разораў
вырас мак пурпуровы ізноў,
прыгажэйшы, буйнейшы, як ўчора.

Толькі сэрца не можа ажыць,
як вясною загон ажывае,
калі ўсенька пад крыжам ляжыць,
а зямля сцеражэ, не вяртае.

І бацькоў, і братоў ўжо няма,
сэрцы вырвалі ім перадчасна.
Ўжо жыцця не раз’іскрыцца май
над магіламі полымем ясным.

Із руінаў падымецца дом,
на пажарышчы вырасце топаль,
толькі ў сэрцы, у сэрцы людском
застанецца боль вечны і попел...

Чайкі

Прыляцелі чайкі на вэлтаўскі бераг,
раннім вішняцветам нізенька апалі.
Хочацца так з імі ў вяснянай веры
разам прытуліцца да шумлівых хваляў.

Ці лунаць свабодна над палі і рэкі,
і ўзляцець насустрач сонцу веснавому.
Гэдак надаела быць мне чалавекам –
скованым стварэннем, без зямлі, без дому...

Учора

Учора праз сіні кусочак аконца
на сумныя вочы, на рукі як з воску
сонца паслала маленькую коску.
А мо не было гэта яснае сонца?

Мо з даляў, мо з гробу аж поглядам мілым
матуліны вочы сюды заблудзілі?
Як водгулле шчасця, прыйшлі нечакана
да родных, да мілых, да сэрцам каханых,
каб жарам нязгаслым ад болю і плачу
уцеху пасеяць у сэрцы дзіцячым?

А мо то не матчыны мілыя вочы,
што бачаць праз далі, праз цемрыва ночы?
То, можа, край родны, крывёю абліты,
прыслаў прывітанні дачцэ незабытай?

А мо то не край мой, як святасць, каханы,
заўсёды прыветны, заўсёды чаканы?
Мо Бог пасылае мне променьчык мілы,
каб выстаяць ў буру хапіла мне сілаў?

Учора праз сіні кусочак аконца,
мо промень пяшчотны ласкавага сонца,
мо край мой, мо іскра з каханага вока –
штось глянула ў душу глыбока, глыбока.

Малы перапынак

Вачамі да воблакаў сініх прыпаўшы,
п’ю кволасць прамення ў парыве вясняным,
нат заўтра здрадлівым ударам не страшыць,
і голкамі сэрца ўспаміны не раняць.

То проста ў дарозе малы перапынак.
Усё, што дадзела, убок адкладаю,
любуюся беллю вішнёвых галінаў,
запененай рунню, чакаючай даллю.

Гляджу, як гуляюць вятры на свабодзе,
як рэкі на хвалях калышуць праменні,
як дзень замірае, як ноч надыходзе
з балотных лагчынаў трывожачым ценем.

Праз плечы ёй месяц на золаце зораў,
бліскучы і ясны, ляніва звісае.
Штурмуючы хмары адважным напорам,
з выццём і адчаем вятры пралятаюць.

Ды часу няма мне ваколле галубіць,
бяру сваё гора, дарога чакае...
Ноч доўга, трывожна ў рог месяца трубіць,
і зоры вятрамі ў засекі зганяе.

Невадам з Нёмана (1967)

Над празорай крыніцай

Над празорай крыніцай
на палі, на лугі,
ой, не шлі, маладзіца,
сваіх песняў тугі.
Яны стогнуць так глуха...
Сум звіў сэрца, як вуж...
Ці ліхая свякруха,
ці няветлівы муж?
А мо ён ды не любы,
а мо гэта не той,
што салодка галубіць
у буйны цветабой?
Знаю — доля не гладзіць!..
Ўсё ж тужыць перастань,
як юргіню ў прысадзе,
зломіць сівер твой стан.
Быццам колас падцяты,
бадылёк на вятры,
куст сарванае мяты —
адцвіцеш без пары.
Сініх слёзаў, што ўпалі,
шчокаў макавы цвет
ўжо не вылавіш з хваляў,
бо вада адплыве...
Над празорай крьніцай
не спускай жа касы,
не губляй, маладзіца,
беларускай красы.

1939

* * *

Воля — не тое, што рукі развяжуць,
зменяць на большую клетку малую.
Воля — не тое, што «вольны ты» скажуць.
Воля — то воля, якую адчую.

* * *

Маю душу ў спакоі пакінь,
дум крылатых не стаў на калені,
нат вачэй наднямонская сінь
пацямнела ў адчаі цярпенняў.

Не скрываю няспутаных дум,
узіраюся смела і проста,
сваёй сцежкай наперад іду —
Юдаў твар для мяне не сяброўства.

Мо замала вам грошай далі?
Што ж, прадаць вам другіх давядзецца.
Прыйдзе час, і на нашай зямлі
на пакутнай не будзе вам месца.

Вечар над Прагаю

Дрэмле ўжо Прага вячэрняй гадзінай,
вежы святыняў ўздымаюцца к зорам,—
гэтак часамі ў малітве застынуць
рукі людскія, узнятыя ў горы.

Важна Градчаны, як арка біблійная,
ў хмары плывуць над туманнымі стрэхамі,
вежамі ў неба ўпіраюцца сіняе,
бы прагавіта шукалі пацехі.

Стодзівы толькі не дрэмлюць каменныя,
ноч іхніх сэрцаў нат не пераможа.
Доўга вякамі стаяць, ўсё нязменныя,
сон залацістае Прагі старожаць.

Месяц па вежах спускаецца стройны,
блудзіць, сярэбраны, местам заспаным,
быццам ў бліскучай акованай зброі
нейкі забыты вякамі каханак.

Ціха спіць Прага гадзінай вячэрняй...
Стодзівы з каменя сон ёй старожаць,
месяц блукае між хмараў містэрных,
вежы ўсё рукі ўздымаюць набожна.

1942

Пасей палоску

Пасей ля вёскі
нашу палоску
на вясну,—
летам гарачым
нават не ўбачыш,
як пажну.

Засей загоны
шаўковым лёнам
пры бары,—
доўгія ніткі
спраду і вытку
пры зары.

Пастаў мне хату,
хоць не багату,
ля сяла,
там, дзе юргіня,
быццам дзяўчына,
расцвіла.

Высадзі садзік —
разам ў ім сядзем
спачываць.
Вецер паволі
будзе нам голлі
нагінаць.

Так сярод ніваў
будзем шчасліва
разам жыць,
начамі вольхі
будуць нам толькі
гаманіць.

1942

* * *

Сэрца, зямля мая, ніва ўраджайная,
збожжа палеткі, істужкі дарог,
неба цвітучае, радасць вянчальная,
скарбам схаваная ў буйных лясох.

Войнамі спалена, недругам знішчана,
рукі заломіш, праводзіш «гасцей»
і зноў ўздымаешся над папялішчамі,
далей загон твой на славу цвіце.

Вечна пакутная, вечна гаротная,
сцятая — зноў адрастаеш з камля,
вечна жывучая і несмяротная
ты, беларуская наша Зямля!

Запяі мне песню

Запяі мне песню не з мяшчанскіх вулак,
не з вялікіх сцэнаў, не з эстрад,
запяі мне тую, што я сэрцам чула,
калі асыпаўся белы сад.

Запяі мне тую, што пяяла няня
над калыскай, доўга не сплючы,
ці аб безнадзепным маладым каханні,
што трывожыць сэрца уначы.

Не хачу навінаў з шырокага свету —
пуста майму сэрцу, цесна ў ём,
можа, помніш песню, што пяяла летам
маладая жнейка за сярпом.
Ці мо помніш тую, аб ліхім прыгоне,

з-пад навіслых сумна нашых стрэх,
што пяялі хлопцы, як вадзілі коні
месячнаю ноччу на начлег.

Запяі мне песню нашу, не чужую,
я шматгадовых гоняў ды бароў,
што я сэрцам вечна на чужыне чую
сярод думаў зорных вечароў.

1942

Хата

Хата радзімая, хата старая,
што абаперлася ў садзе аб вішні,
стройна свой чуб саламяны ўбірае
голлем, вясною аквечаным, чыстым.

Ў поле бязмернае, поле далёкае,
ўбок, дзе палоскі шлях рассякае,
сумна глядзіш ты прымружаным вокам,
быццам з дарогі каго выглядаеш.

Мохам пратканыя шэрыя сцены,
плот, што ля саду пастаўлены крыва,
ясна-шумлівай, квітнеючай пенай
буйная зелень вясёла прыкрыла.

Камень шырокі ляжыць ля парога,
гладкі, бліскучы, вітае так міла!
Безліч бяздомных з далёкай дарогі
тут каля хаты на ім адпачыла.

Пэўна, не раз ім матуля казала:
«Сядзь, папалуднуй, чужынча, ты з намі,—
роднага сына дзесь доля загнала,
можа, й яго хто пакорміць таксама.

Покуль жыву, сцерагу яго месца,
прыйдзе — пачэсна на покуце сядзе,
хатняе стравы нап’ецца, наесца,
колас наліты рукою пагладзіць.

Выйдзе на поле з баронкай і плугам,
ў ціхую хату прывабіць дзяўчыну,
кончыцца боль мой і злыя нядугі,
косці старыя пры іх адпачынуць.

Можа, спаткаеш? Такі цёмна-русы,
скажаш, матуля яго тут чакае.
Хай не забудзе сваёй Беларусі,
хай не зрачэцца радзімага краю...»

1943

Дзед

Была ў дзеда дудка,
была ў дзеда люлька,
была ў дзеда падружанька —
сівая бабулька.
Дудачка іграе,
сэрца пацяшае,
а закурыць дзедка люльку —
гора забывае!
Цешыць дзедка дудку,
цешыць дзедка люльку,
клапоціцца ля яго
сівая бабулька.
Ўсё суседзі хочуць знаць...
Раз, кругом пасеўшы,
сталі ў дзедачкі пытаць,
хто яму мілейшы.
Дзядок кажа — дудка,
бабка кажа — люлька...
Людзі думаюць сабе:
«Ой, мусіць, бабулька!..»
Ўсё ж ніхто не мог пазнаць
дзедавай натуры,
замест праўду адказаць —
толькі люльку курыць.
Ўсё ад раніцы гудзе,
ўсё на дудцы грае,
а на бабку — прыйдзе дзень
ўвагі не звяртае.

Ўскалыхнуўся цэлы свет,
б’юцца людзі-брацця,
ціха толькі дзед жыве,
хваліць бога ў хаце.
Толькі шчасце у людзей
доўга не трывае,
і да дзеда адзін дзень
смерць прыйшла ліхая.
Дзеда дома не было —
ён з дудой і люлькай
пайшоў рана на сяло,
пакінуў бабульку.
Бабка сцяміла, што ёй
смерць дзядочка скосіць...
Паківала галавой,
гэтак смерці просіць:
— Замест дзеда лепш мяне,
смерць, вазьмі, ліхая!..
Хай дзядок яшчэ жыве,
хай на дудцы грае!
Мае радасці ён тры,
я ж з усіх найменша,
дык мяне ты забяры —
дудачка пацешыць!

А для смерці ўсё адно:
душаньку хацела,
дзед ці баба ж не відно,
бо душа без цела...
Ды, забраўшы бабін дух,
паляцела далей,
бо другія ўжо наўкруг
на яе чакалі...

Ой, прыйшоў дзядок дамоў —
не жыве бабулька...
Не хапіла ў дзеда слоў,
пакацілась люлька...
— Ах, бабулька,— плача дзед,—
чаму ж не паждала?
Пацямнеў мне цэлы свет,
як цябе не стала...
Сеў ён сумна ля акна;
заіграла дудка,
сумна плакала яна,
ды замоўкла хутка...
Ўжо не будзе болей граць,
люлька дагарэла...
Прыйшлі людзі ды глядзяць —
без душы ўжо цела...
Другім страшна паміраць,
дзед памёр іначай,
рады быў — не апісаць! —
ён бабульку ўбачыў...
Любіў дзедка дудку,
любіў дзедка люльку,
а мілей за ўсіх была
сівая бабулька.

1943

* * *

Блукаю сёння па родным краі
збалелым ценем.
Хачу быць кропляй, што перапаўняе
чару цярпення.

Хачу быць словам, што напраўляе
на шлях сапраўдны,
сілай, якая перамагае
ў баі за праўду.

Пад тваім небам, чыстым і сінім,
быць канапелькай,
быць тваім гордым, вечным ўспамінам,
мая зямелька.

1943

Бацька мой

Бацька мой родны, родзіч мой мілы.
Глядзеў ты ўслед мне, здаецца, учора.
Сёння не знаю нават магілы,
дзе твае косці злажыла гора.

Бацька мой сільны, табе б спакойна
сеяць пшаніцу на родных гонях,
у дзень кірмашны вокам нямыльным
ацэньваць коні.

Табе б на плечы сыноў-асілкаў
пакласці рукі ў гадоў змярканні
і ўнукам баяць пра ўсе памылкі,
пра ўсе уцехі юнасці ранняй.

Табе б ад маці лепшы кусочак,
табе б з сябрамі чарка ў бясёдзе,
пашана ўнукаў, апека дочак,
пачэсны гонар у нашым родзе.

Бацька мой родны, даруй, што старасць
тваю я сэрцам не даглядзела.
Несла ў далонях сваю ахвярнасць,
несла і раптам асірацела.

Дзе твае косці сёння? Не знаю.
Апошніх спеваў ужо не пачую.
Хмары навіслі над нашым краем,
на родных гнёздах вораг лютуе.

1943

Залатая сонца калясніца

Ноч крылом пастукала у дзверы,
вецер сілай тузае прабой,
застанецца ўсё, што на паперы,
ўсё, што ў сэрцы,— забяру з сабой.

Заўтра залунае снег вішнёвы,
зацвіце на сонцы бэзаў куст.
Ёсць такое казачнае слова,
вырванае з рэбраў: Беларусь.

Вораг далі не аддасць затанна,
гордасць выбілі ў паніжаных рабоў,
паляглі айчынныя тытаны
недзе за пярэплаццю дратоў.

Недасказана, нязроблена так многа,
неадпомшчана за слёзы і за кроў.
Я пакіну вам мае трывогі,
я пакіну вам маю любоў.

Няхай сэрцу змучанаму сніцца
пах вясны, вішнёвы белы дым,
залатая сонца калясніца,
вольны сцяг і пераможны гімн.

1943

Старажытная сага

Градам слоў б’еш у сэрца маё,
нат вясняных не слухаеш казак,
толькі ў маршы ідзеш праз жыццё,
знаеш слова адно: абавязак.

Быццам панцыр на сэрца ўзлажыў —
не прабіць яго нават вачыма.
Не ад шэптаў кахання дрыжыш,
а ад яснага слова: Айчына.

Места ў вочы — глядзіш на курган,
места рук маіх — меч абдымаеш.
Нат не бачыш, як гнуткі мой стан,
нат не чуеш, як шчыра кахаю...

Тваё сэрца рашуча так б’е...
Толькі сіла, нязломная сіла...
Ці не чуеш, што травень пяе,
што чароўная ноч гаманіла?

Цябе, знаю, нішто не сагне,
ты жывеш толькі, моцны, для краю.
Ўсё ж ты казачны сон для мяне,
ўсё ж цябе я бязмежна кахаю.

Шчасце колісь, як птах, адляціць,
нат каханне згарыць, як лучына,—
сонцам толькі не згасне ў жыцці
несмяротнае слова — Айчына!

1943

* * *

Душа мая — ніт, пераплецены з лёсам
зялёных палеткаў і вёсак ў далінах,
душа мая — кветкі і сум на пакосах,
і ястраба шпоны, і ўзлёт галубіны.

Душа мая — голас забытых, бяздольных,
што рвецца да сонца з калечаных путаў,
душа мая — з песняў шырокіх і вольных,
душа мая — з бою,
а шлях мой — з пакутаў.

1943

Егіпет? Егіпет!

Досыць! Алах ўжо губляе пакорных.

Болей не страшны крывавы капрыз.

Ля пірамідаў народнага гора

будучыня ўстае, як сфінкс.

Пад святлом іскрамётных надзеяў

рассыпаецца ў попел страх,

ажывае, ўстае, маладзее

на зямлі сваіх продкаў фелах.

Каб не стала зямля пустыняй,

каб не плакаў фелах ля магіл,

Праметэі ўстаюць маладыя,

разліваецца шчодра Ніл.

1956

* * *

Вымыў дожджык вербам косы над ракою,
шумны іх палошча вецер малады,
міла гладзіць сонца ласкавай рукою —
сушыць на галінках мокрыя сляды.

Ля ракі крутое сцежачка, як змейка,
ураджаем вісяць росы на траве,
мые сонца ў хвалях залатыя вейкі,
жаўручок згубіўся ў яснай сіняве.

Вось, здаецца б, рукі расцягнуць над полем,
быццам сёстры — вербы стройныя абняць,
так ісці дарогай, роднаю да болю,
над крутою рэчкай новы дзень вітаць.

1958

* * *

Неба сягоння цвіло, быццам мак,
Вясёлкаю фарбаў зямлю малявала,
можаш вярнуцца дамоў, як жабрак,
якому капейкі ў жыцці не хапала.

Не запытаем падаркаў ў цябе.
Не збаімося дзіравай кішэні.
Грошы, як лісце на зжоўклай вярбе,
іх не збярэш, не ўтрымаеш у жмені.

Многа тут бачылі розных паноў,
за нас з табою грашыма багатшых...
Ты з сэрцам кахаючым рвіся дамоў,
яго ў нашых сёлах так мала хто бачыў.,

Ты волю да чынаў з сабой прынясі,
розум, і знанні, і яснасць сумлення.
Няхай жа народу ўсё гэта дасць сын,
калі ужо маці замоўкла ў цярпенні.

Калі б неба макамі зноў зацвіло
і мне захацелася заўтра памерці,
хачу, каб, як макі, кахала, жыло
маё у табе беларускае сэрца.

1958

Ягады

Аднойчы з сінімі вачыма,
стрункая, як чарот,
збірала ягады дзяўчына
то у збанок, то ў рот.

«Глядзі, збанок будзе няпоўны,
дзяўчына без турбот.»
Смяецца: «Ягады ўсё роўна
аднойчы ў год».

І клала жменькаю пароўні,
салодкія, як мёд,
каралі ягадаў цудоўных
то у збанок, то ў рот.

Аднойчы рожавай вясною
на яснае чало,
як трэпет сэрца пад рукою,
каханне надышло.

«Не йдзі, дачушка, на гулянне
і стужкі не ўплятай.»
«Пайду. Адно ў жыцці каханне,
адзіны май.».

Пяяла моладзь, млеў гармонік
каханнем давідна.
Гулялі хлопцы неўгамонна,
бо маладосць адна.

1959

Жалейка

Хлопчык маленькі, сшыток, алавік,
а побач дзядуля белы.
— Паможаш? — пытае.
Пяро не прывык
трымаць я ў руках няўмелых.
Я ў гэтым не майстра, мой ўнучак малы,
чытаць і пісаць не умею:
я пасвіў каровы, авечкі, валы,
араў я зямельку і сеяў.
Мяне не вучылі, я быў мужыком;
калі было з гэтага сумна,
я, ўзяўшы жалейку, выходзіў тайком
ў шырокае поле, за гумны.
I скардзіўся гоням, траве і лясам
на лес свой, цяжкі аж да смерці,
і толькі не граў на жалейцы панам —
чужым не кране яна сэрцаў.

Задумаўся хлопчык, нашчадак дзядоў,
вякі засяваючых гоні,
ўздыхнуў ад трывожачых дзедавых слоў,
ад казак сівых на сутонні.

— Я гэтых часоў не шкадую нічуць,—
сказаў ён, — я рад, што я ў школе.
Адно толькі, дзеду... хацеў бы я чуць —
як плача жалейка у полі.

1960

* * *

Едзем ноччу, а снег, як дым,
проста пер’ямі з крылаў хмар.
Не тулі кажухом сваім,
я люблю, калі вецер у твар.
Лейцы коням вальней пусці,
не спыняй іх задорны бег.
Дай адчуць мне яшчэ ў жыцці
і свабоду, і ўзлёт, і снег.

1960

* * *

Дзень яшчэ дагарэць не паспеў,
як пад голлямі ценем гарбатым
прыйшоў вечар і ціхенька сеў
на парозе забытае хаты.

Быццам старац, які занямог,
і яму замест лустачкаў хлеба
пакаціліся зоры да ног
з бесканечна ласкавага неба.

Дзіўнай казкай прайшла маладосць
і жыццё па цярнёвай дарозе,
і я сёння як быццам бы госць
на забытым на родным парозе.

Мо таму, што лягла на мурог
бурым насцілам цемень густая,
мо таму, што у ціхіх дзвярох
роднай хаты ніхто не вітае.

1961

* * *

Іду адна, а прада мною — ноч,
шырокі шлях, няздзейсненыя мары.
Густая цемень сцелецца ля ног,
і партызаніць месяц бледны ў хмарах.

Каля дарогі дрэвы сталі ў строй
шыракаплеча і непераможна.
Дзесь у сяле сабакі між сабой,
як часам людзі, сварацца бязбожна.

Сяло не спіць, гараць агні здалёк,
за імі дом мой, там ніхто не свеціць...
Страсае ціха росы на пясок
зусім нямы мой спадарожнік — вецер.

Шляхі вайны. Па іх іду ўсю ноч.
Разведчык-месяц з хмараў выглядае,
а росы, росы сыплюцца ля ног,
з вачэй ці з траў, я і сама не знаю...

1962

* * *

Усю ноч аж да ранка
пад напевы трысця
ловіць хваляй Зальвянка
адгалосы жыцця.

Калі вецер патопіць
семя зор у вадзе,
забяжыць сюды хлопец
і дзяўчына зайдзе.

То пасядуць на бераг,
злучаць рукі без слоў.
То кахаюць і вераць,
то расходзяцца зноў.

А Зальвянка, як маці,
ловіць невадам хваль
і глыбока хавае
і каханне і жаль.

Ўмее слёзы уцерці,
знае гоечы лек.
Злучыць вусны і сэрцы,
злучыць рукі навек.

I мяняюцца песні,
і мінаюць гады.
Маладосць адплывае
з быстрай хваляй вады.

Толькі казкі не гінуць
пра кахання дзянькі.
Застануцца ўспаміны
не для любай ракі.

Забяжыць сюды хлопец,
прыйдзе сівы дзядок,
покуль жыць будзе Зэльва,
наш малы гарадок.

1963

* * *

Прыпала сонца прагнымі губамі
да ручайка і п’е, і п’е ваду.
Па сцежачцы праз мокры луг з грыбамі
ў спякотны дзень адна дамоў іду.

Праворуч важна перайшлі каровы,
налева бусел замахаў крылом.
І веру я, што ў гэты дзень ліпнёвы
я зноў іду ў забыты родны дом.

1963

Зямля

Дарога полем, вузкая,
сярод пяску і траў.
I рэкі, дзе над русламі
народ наш асядаў.
I гоні пладавітыя,
адвечных пушчаў след.
Там, недзе пад блакітам,
другі адкрыўся свет.
Мільёны міль паветраных,
ніякага жылля.
Адтуль такой маленькаю
здаешся ты, Зямля...
Дарогай найшырэйшаю,
што вокам не абняць,
лятаюць найсмялейшыя,
каб думы зор спазнаць.
Лятаюць недасягнена,
высоты ўмеюць браць,
каб зноў губамі прагнымі
прыпасці, цалаваць.
I за пачыны смелыя,
за мілі высаты
узяць з рук кветкі белыя,
што ўзгадавала ты!
Далоні сціснуць братнія,
на ногі моцна стаць
і лаўры, ў небе зжатыя,
табе, Зямля, аддаць.

1963

* * *

Сутонне шаўковую нітку прадзе.
Ўспаміны — паэтаў багацце.
Здаецца, як добры, спрыяючы сцень
блукае па нашай хаце.

Зімовы, вячэрні, як марыва, час.
Маўчанне прыходзіць у госці.
Найлепшая з моваў вось тая якраз,
калі духам пачуеш кагосьці.

Голаў, бы яблыню, схіліш далоў,
на руку паложыш сэрца,
і нітка, сугучная нітка без слоў
аб долі Айчыны прадзецца.

Думы за думамі кружаць ўздагон,
абыякавасць рвуць спакою.
Застогнеш — і сэрца маё, як звон,
разгамоніцца разам з табою.

1963

* * *

Сягоння сонца ткала дываны:
на шэрых стрэхах залатыя ніці.
Яны былі прыгожыя, як сны,
якім ў жыцці ніколі нельга збыцца...

А вецер пражу сонечную рваў,
на крылах паразносіў па кусочку,
нагія голлі бляскам аснаваў,
навіў на плот празорныя маточкі.

Я ціха выйшла пражу пазбіраць,
звіла ў клубкі яе з зямлі адталай
і захацела зноў палотны ткаць,
якіх ў жыцці яшчэ я не даткала...

1964

* * *

Вецер да Нёмнавай сіні прыпаў,
вод люстра у дробязі крышыць,
спакойныя хвалі разгойдаў, узняў
і ціха калыша, калыша.

Смела пасталі на бераг дубы,
шуміць і сасна, і альшыннік,
быццам купаюць густыя чубы
ў разгойданай нёманскай сіні.

З сецямі дружна ідуць рыбакі,
шуміць ім насустрач дуброва...
I вучацца хлопцы ад дрэваў стрункіх
не гнуць пад вятрамі галоваў.

1964

* * *

Звычайны дзень, шляхі і раздарожжы,
і мэты ўзлёт за ценем простых слоў,
і падае маленькі, дробны дожджык,
як жменя слёз па тых, хто адышоў...

Ты ўсё маўчыш, ўсё думкамі наперад.
Лепш агляніся: ніва, як абрус,
і шлях стрункі, і хочацца мне верыць,
што йшоў сюдою ён якраз, Кастусь.

Хвала таму, хто вылецеў на волю,
хвала таму, хто праўду ў сэрцы нёс,
хвала таму, хто з пекла, з мукаў, з бою
у цёмных сілаў вырываў наш лёс...

Ты кажаш мне — нічога я не маю,
глянь, той жа вецер, што, як бард, пяе,
ён мой ўвесь боль, ўсе казкі майго краю,
і дрэваў шум, і васількі мае.

Мой пушчаў цень, сляды зуброў, аленяў,
магільнікі зняволеных дзядоў,
і мова — скарб наш, дарагі, нятленны,
і мой змагар, што вось сюдою йшоў.

О юны ўздым, зямлі пакутнай сілы!
О шчодры дар духовых светлых век!
І словы падалі ў дзірван і каласілі,
і змагары выходзілі з-пад стрэх.

Які быў смелы, родны чалавеча,
адкінуўшы шляхоцкі свой жупан,
ён світку шэрую, як мы, злажыў на плечы,
каб боль прыкрыць народных нашых ран.

1964

* * *

На магілах не сеюць пшаніцы,
з чужой крыўды не вырасце доля.
Хто не здольны прад здзекам спыніцца —
панаваць той не будзе ніколі.

1964

Скарына

Над Падуяй неба такое наўкруг,
як сны мастакоў Адраджэння.
Падуя — горад вялікіх навук,
славутых надзей і імкненняў.
Заціхлі званы, адбылася імша,
зноў спевы гучаць на лаціне.
Дыплом уручаюць: ён сын Лукаша,
палачанін, Францішак Скарына...

Даўно ўжо пакінуў свой меч і свой лук,
і Полацк, лясамі акружаны,
выйшаў насустрач свабодных навук,
па-свойму сільны і мужны.

Ўжо доктар навукі пад сілу яму.
З Падуі слаўнай, з чужыны,
вязе Беларусі, народу свайму
жыццё сваё, знанні і імя.

Не князь і не шляхціц, без дворні і слуг,
праз пушчы, мядзведжыя тропы
вяртаецца доктар медычных навук,
першы доктар на ўсходзе Еўропы.

Гандлюе, квітнее наш Край малады,
багаты і хлебам, і рыбай:
будуюцца замкі, ўстаюць гарады,
вырастаюць у пушчах сялібы.

Толькі навукі — паны над зямлёй,
мовяць мовамі розных чужынаў.
І першую кнігу на мове сваёй
друкуе нашчадкам Скарына.

І годнае слова гучыць сярод цьмы
чужынскай, як праўда трывожная:
«Не, не для долі жывёльнае мы,
а к доблесці, к праўдзе народжаны».

Простым людзям ён піша, субраццям сваім
дарагія, разумныя словы.
Апавяшчае ўрачыста усім:
«Бог пусціў мяне ў свет з гэтай мовай».

Можа, словы былі, як загад,
гэту мову пакутныя ўнукі
захавалі пад стрэхамі хат
для святла, для дабра, для навукі.

Мудрасць здолее ў цемры свяціць.
Загад продкаў у сэрцы не згіне!
Будзем думаць, вучыцца, тварыць
так, як ты,
ў сваёй мове,
Скарына.

1965

* * *

Дануце Бічэль

Добры дзень, дарагая, харошая,
маладзенькі праменьчыку наш,
заварожана разам з Каложаю,
ганаровая Нёмнава страж.

Ноччу цьмянаю зоранька светлая
тым, хто ў цемры, ў бяспуцці — маяк,
беларуская, тысячалетняя,
ў кожнай песні, бы Нёман, свая.

Ві з праменняў сваю недавітую —
з хвойным пахам жывучай смалы —
залатую, пасажную нітачку
на падарак каханай зямлі.

Кіне месяц у Нёман па зорачцы,
потым выбежыць сам на папас.
Хай прадзецца табе, няхай творыцца,
яшчэ скрыні не поўныя ў нас...

1965

Заблудзіць бы...

Польны вецер шлях блытае,
губіць аганёк,
сее-сее, падсявае
зоркамі сняжок.

Рвецца конік, вецер гоніць
аганёк сустрэць.
Добра гэтак на сутонні
з ветрамі ляцець.

Ну, заблудзім дык заблудзім.
Гэта навакол
нашы сёлы, нашы людзі,
ўсюды хлеб і соль.

Край наш любы, чалавечны,
хоць ні брат, ні сват,
ў гэты цёмны, снежны вечар
кожны госцю рад.

Гаманяць яшчэ па хатах,
дзеці йдуць са школ,
маці варыць, а дзяўчаты
накрываюць стол.

Вось дамы свае, глядзім мы,
аганькі святла.
Ах, як жаль, што не зблудзілі
недзе да сяла.

1965

* * *

Ліпень пчоламі гудзе соладка,
напінае вясёлкавы лук,
пакацілася сабе сонейка
на зялёны квяцісты луг.

Выйшаў з бабкаю хлопчык русенькі
гэта сонейка сустракаць:
«Не расказвай мне больш, бабусенька,
казкі страшнае пра ваўка.

Ваўкі душаць харошых зайчыкаў,
Дзе ваўкі — заўсягды бяда;
мне шкада так Чырвонай Шапачкі
і бабулькі старой шкада.

Я сабачку куплю кудлатага
і машыну з такім гудком.
Калі вырасту, быццам тата мой,—
пастраляю усіх ваўкоў».

«А баюся, табе яны трапяцца.
Усё ж мужай, мілы ўнук, расці.
Столькі плача Чырвоных Шапачак,
столькі бродзіць ваўкоў у жыцці».

1965

Акварэль

Сонца болей золата не плавіць,
коціцца па небе, як клубок,
стрыжаную галаву атаваў
подых рэчкі дымам завалок...

1966

Час

Час, як конь, ляціць, мігціць, падковамі
крэша з долі-крэменю агні.
Час, вярні мне скрыпачку ліповую,
мае песні сумныя вярні.

1966

* * *

Іншы бохан ляжыць пад абрусам,
на сцяне цікавейшы абраз,
толькі роднае мовы на вуснах
не крануў ўсё мяняючы час.

Час усё непатрэбнае крышыць,
дарагога ж нішто не кране.
Свеціць золата па папялішчах,
бо яно не згарае ў агне.

Яна свеціцца мудрасцю, ласкаю,
партызанскай адвагай пяе
і з крыніцы свае праславянскае
непадробным променем б’е.

Мова з крыўдай, са скарбамі ўласнымі,
што пранесла праз жудасны век,
і сівая, і разам сучасная,
як харошы, жывы чалавек.

Новы час непатрэбнае крышыць.
Наша ж мова, як вечнасці ніць,
з праславянскіх крыніц і узвышшаў
красаваць будзе з намі і жыць.

1965

Зіма

Мінулі дні асенняй, бурай слякаці,
падмёрзлы грунт завалакло сняжком.
Такая рань, што хочацца расплакацца
насустрач сонцу й лёгкім аблаком.

Уквеціў шэрань голлі непакрытыя,
за ночку стрэхі снегам падбяліў,
як быццам нечасаную, нямытую,
сялібу нашу нехта палюбіў.

Я ў цёплай хусце выбегла на ганачак,
на вуснах смех, такі нячасты госць.
Бязмэтна неяк выглядаю саначак,
якімі адзвінела маладосць.

А тая даль паўзе-гудзе машынамі,
праезжым экскаватарам раве,
і гасне маладосць мая шыпшынная,
як светлы дзень ў вячэрняй сіняве.

Што ж, маладосць усім здаецца казачнай.
Вось і мая: у полі ля сяла
праехала пад звоначкі на саначках,
па росных межах басанож прайшла.

Ляцець бы так санямі параконнымі
ля сонных хатаў, ля дарожных вех,
каб даль звінела вокал галагонамі,
а з-пад капытаў разлятаўся снег.

Сялянскі нораў, кроў мая мужыцкая,
да коней сэрцам цягне, да сяла.
Жыву даўно забытымі прывычкамі...
Што ж, маладосць сярод палёў прайшла.

1965

Зубры

Непрыгожыя, барадатыя,
з нетраў пушчы ідуць зубры,
на плячох — вехі-грывы кудлатыя
і цяжкія нясуць гарбы.

То палягуць, то зноў паднімуцца,
растрывожыўшы трэскам глуш,
ногі моцныя аж пружыняцца
пад цяжарам магутных туш.

Сваёй пушчаю крочаць, стройныя,
цёмна-бурыя, як дымы,
неабласканыя, неасвоеныя,
першабытныя так, як мы.

Без хлусні, без лісінага нораву,
ў цеснай дружбе — свая сям’я,
вытрывалыя, непакорныя, —
да такіх належыць зямля!

Ўсе прыходзілі, ўсе іх нішчылі, —
ад чужынца дабра не пачуць,
а яны грамадой нялічанай
страпянуцца і зноў жывуць.

Адна пушча-зямля ім маткаю,
мора жытняе без граніц,
мы адною жывём чалядкаю,
з адных сілу бяром крыніц.

Ўсё гляджу на сям’ю зубрыную.
З вадапою ў гушчар брыдуць.
І здаецца цяжкой хвілінаю —
будзем жыць, бо яны жывуць.

Калі пушча цвіце пралескамі,
плешча сонца вясной з гары, —
беларускія, белавежскія,
з новай сілай равуць зубры.

1965

Буслы

Да зямлі беларускай,
да каханай зямлі
зноў вяртаюцца гусі,
зноў вяртаюцца буслы
ды лятуць жураўлі.

Закружылі над Зэльвай,
паляцелі дамоў.
На гняздо сваё села
даўганогіх буслоў.

I ляскочуць ад рання,
і будуюць, як мы,
цэлы дзень ад світання
ўсё ўдваіх да змяркання
свае гнёзды-дамы.

На высокай таполі
бусел кладку кладзе,
толькі б бліжай да сёлаў,
да працоўнае долі
простых нашых людзей.

I хоць зноў ім на зіму
ў чужы край адлятаць,
як жа гэту Радзіму,
хлебароднае дзіва,—
як яе не кахаць.

1966

* * *

Такая цішыня, што лісце не шапоча,
не гнуцца травы посцілкай зялёнай,
пагодны дзень паволі плюшчыць вочы,
да сну здымае светлую карону,
на небасхіл кладзе.

Маўчаць палі, лясы, гаі заціхлі,
нясе рака чароты ў задуменні,
паўзе туман з дарогі, пахнуць ліпы,
і мякка ноч малюе вокал цені
ля сонных дрэў.

У галаве ад паху як ад чаду,
чутно, здаецца, ў цішыні бязмернай,
як славяць продкі маладую Ладу
ды шлюць Ярыле песні ў час вячэрні
на мове роднай...

1966

Маці

Ты пагладзь мяне, мая матуля,
ласкава, ціхенька, хоць у сне,
як тады, калі пяяла люлі
у дзяцінства казачнай вясне.

Ды рукою, шорсткаю ад працы,
ўсе удары залячы жыцця.
Хоць віскі даўно ўжо серабрацца,
дай адчуць, што я яшчэ дзіця,

што, як колісь, на галоўцы русай
пальцы рук праменнямі ляглі,
акажыся зноў па-беларуску,
мовай роднаю загавары.
Завязі ізноў мяне у школу,
прытулі да сэрца, як калісь...
Парай коней на акутых колах
будзем доўга ехаць ў Ваўкавыск.

Знаеш, мама, ў школе ўсё па-польску,
каб прымелі — душу узялі б.
Гавары мне мовай родных вёсак
сонечнай, пакрыўджанай зямлі.

Кажаш, вырасла танкляваю вярбою,
азарыла юнасцю наш дом...
Забяры мяне назад з сабою,
мне так добра, калі мы разом...

Годзе, годзе, мама дарагая,
рук не трэба нада мной ламаць.
Я ж адно ў жыцці маім кахаю,
чаго нельга на зямлі кахаць.

Ты сама ўліла мне гэту сілу
горкіх крыўдаў, што не ўбачыў бог,
і сама такою нарадзіла —
з прагай волі ў маладых грудзёх.

Птушак шнур запознены, асенні
праляцеў і скрыўся ў тумане.
Калі б знала, для якіх цярпенняў
нарадзіла, маці, ты мяне.

Пакладзі на голаў мне далоні,
запляці апошні раз касу,
я цябе такою, як сягоння,
праз жыццё, як святасць, пранясу.

1966

* * *

Маці мая сялянская,
маці мая славянская,
ветлівая, гасцінная,
ў крыўдзе чужой
непавінная.
Ураджайная і зялёная,
хлебам слаўная ад вякоў,
неспакойная, неўгамонная
ды бунтарская ў жылах кроў.

Гаспадарыла
ды батрачыла —
намагалася за дваіх.
Не хачу я чужое
мачыхі
аглядаць
на слядох тваіх!
Ты — мой боль круты,
ты — мой шлях святы,
сцежка верная ў цішыне.
Ўсё мне дорага,
што прыдбала ты
працай, сілаю для мяне.

Ты — як праўда праўд,
ўсюды свой і брат,
мовы роднае
звонкі дар.
Ты — мой шлях круты,
ты — мой боль святы,
Беларусь мая,
мой алтар.

1966

* * *

Кажуць, што праўды няма на свеце,
дружба людская — словы на вецер,
вернасць і сталасць — як лёгкі дым,
пышуцца словам да першай бяды.

З кім бы бяды не дзяліў папалам,—
ў горы, ў нягодзе апынішся сам,
певень і тройчы не пракрычыць —
кінуць самотнай цябе уначы.

Як добра, што сонца не гасне ўгары,
і ветры гамоняць са мной, як сябры,
і дождж аблівае, змывае слязьмі
памяць аб тых, каго звалі людзьмі.

1966

Мая мова

Ў добры час, на улонні вясковым,
дзе вадзіца крынічная б’е,
навучыўся я матчынай мове
і задуманых песняў яе.

Многа ёсць недасягнутых скарбаў,
яшчэ болей прываблівых мар.
Я яе ні за што не аддаў бы,
бо яна — найвялікшы мой скарб!

Яна гойдае спевам калыску,
літасціва шчабеча ў бядзе,
на ёй песні складаюць вятрыскі
ў неспакойны, разбуджаны дзень.

Мая мова не знае змярканняў
ад маленства да старасці лет,
буду песціць яе, як каханне,
разглядаць, як чароўны букет.

Можа, мовы чужой навучуся,
каб суседзяў гасцінна вітаць,
але толькі на ёй, беларускай,
буду людзям аб долі пяяць.

Мая мова — як шчасце на вуснах,
хвалявання гарачы прыбой,
можа быць, на чужой засмяюся,
ўсё ж заплачу з тугі на сваёй.

1966

* * *

Не бярозаю і не калінаю
з салаўямі на досвітку млець,
ані вечна зялёнан ялінаю
ў снегапады і ў спёку шумець.

Не лябёдкай, не скрыпкай ліповаю —
я хачу, як апошні наш зубр,
сільнай быць, гартаванай, суроваю,
так цвярдой, бы пушчанскі наш дуб.

Хачу ўстояць — каронаю ў просіні,
а карэннем ад сэрца зямлі,—
ад нямілых, ліхіх, ад няпрошаных
сваім голлем яе затуліць.

I пяяць ёй ліствою, галінамі,
кожным нервам карэнняў кахаць.
Яе лёс, яе шчасце праўдзівае
на дубовыя плечы узняць.

Старажыць, засланяць, безбаронную,
ад чужацкіх разгулаў спыняць
і удар, ў яе сэрца скірованы,
трапяткім сваім сэрцам прыняць.

1966

Моладзі

Дзень мой гасне, жыццё на змярканні
адплывае, як хвалі ракі.
Добры дзень, маладыя зальвяне,
дарагія мае землякі.

Раніцой выбягаеце з вулак,
бы вясёлы, жывы ручаёк,
спяшыце, быццам пчолы у вулей,
на няўмольны, працоўны званок.

Са слядамі марозу на шчочках,
з сумкай, поўнаю кніг і сшыткоў.
Вашы крыху заспаныя вочы
мяне часта вітаюць без слоў.

Дзень за днём я душою вас мераю.
Часам радасць, а часам сумнеў.
I глядзіш, з малай вусені шэрае
матылёк аж пад сонца ўзляцеў.

А да сонца дарога адчынена,
толькі крыллі расправіць шырэй.
Захацець — і ўсё стала магчымае
для харошых, працоўных людзей.

Няхай ваша вяснянае «сяння»
стане стартам да новых змагань,
да навукі, да працы, да знанняў,
да высот, да жыцця без заган.

Моладзь — гэта надзея, світанне,
каласы нашы і васількі.
Ў добры ж час, маладыя зальвяне,
дарагія мае землякі!

1966

* * *

Час пазрывае галіны з камля,
камень ад гадоў струхлее.
Жыць толькі будзе па нас зямля,
якая штогод маладзее.

Хочаш не хочаш — ты жменька яе,
цяжка на гэта згадзіцца,
што рана ці позна яна нас спаўе,
прытуліць, каб не разлучыцца.

Так зроблена мала мною ў жыцці,
гляджу — і ужо вечарэе.
Дай мне, зямля, яшчэ раз прарасці
над Нёмнам тваёю надзеяй.

1966

Гудзевічы

Плодам цвет становіцца увосень,
хлебам — колас буйны на мяжы,
боль — жыццёвай заваддзю адносіць,
толькі памяць застаецца жыць.

Калі вецер зашапоча лісцем,
раскалыша неўгамонны лес,—
памяць валачэ мяне ў дзяцінства,
ў дзедаў кут, у гудзевіцкі бэз.

Цвіў той бэз, як цуд, на ўсіх дарогах,
апіраўся на амшэлы брук,
воблакам суквецця ля парогаў
нахіляўся да дзіцячых рук.

Ўсюды папялішчы і руіны
і з каменняў голыя муры,
толькі неба ў лужах каляінаў,
залаты сярпочак угары.

Бой заціх, кругом пустое поле,
дзевяць вёснаў на маім вяку,
я вучуся ў Гудзевіцкай школе,
лётаю па бэзавым вянку.

Сівы дзед мой, пан з сям’і мужыцкай,
гэтак дзіўна ўнучку гадаваў,
сыпау шчодра у прыполік дзічкі,
залатоўку на сшыткі даваў.

А зімою браў к сабе на санкі,
затуляў з каленцамі ў кажух,
да бацькоў мы гналіся маланкай,
аж званочак хахатаў паўкруг.

А у школе? У школе ўсё па-польску.
Не «адзін», а «едэн», «пенць» — не «пяць»,
«буль» — не «боль» і «бэндзе весь» — не «вёска»,—
вучыць пані дзетак размаўляць.

Мы пяём, адказваем, чытаем,
а калі выходзім на парог —
гаманіць Радзіма дарагая,
роднай мовай плешчацца ў грудзёх.

I на ёй, адзінай, звоняць росы,
зоры палымяныя ўначы,
на зары разбуджаныя кросны,
дзеўчына, па воду бегучы.

Маладзіцы ткуць ляны, бывала,
песні вечарынамі пяюць...
Нават ноч пад дрэвамі сціхала,
толькі б песні гэтыя пачуць.

Валаконцы у дзіцячай жмені,
ляскатанне церніц-сакатух,
верацёнаў танец летуценны,
на кудзелі залацісты пух.

Маладая пралляў задумёнасць,
досвіткамі казкі без канца,
белая, зімовая чароўнасць,
ў пост вялікі хвосцік селядца.

Ўсё гэта завалакло гадамі,
я сягоння ў сваім краі — госць.
Варушу вось цяжкі, шэры камень,
што маю прыціснуў маладосць.

Ціхі боль, якому не уняцца,
незнарок разбуджаны ўспамін
пра мазольныя далоні ў працы,
пад сярмягай — людскасць і цяплынь.

Гудзевічы, род мой незабыты,
беларуская мая сям’я.
Дождж змывае з надмагільнай пліты
дарогое дзедава імя...

1966

Зла няма

У прыродзе зла няма,
усё умоўнае.
Спыніўся бой — адразу боль заціх
і роў цвіце!
Прырода ж не дароўвае.
Прырода проста родзіць за дваіх...

Няма калі ёй бесканечна хмарыцца,
зялёных рук няма калі ламаць,—
вось толькі што халаднаватай раніцай
раса пасыплецца на сенажаць...

Асушыць ветрыкам, усцішыць працаю,
абмые ліўнямі сляды пакут,
трэба расці-цвісці, трэба змагацца ёй,
на ранах, попеле тварыці цуд.

Яна не мсцівая, злопамінальная,
яна красуецца, яна жыве,
таму прырода мо і незнішчальная,
хавае шрамы ўсе ў буйной траве...

Людскому сэрцу так сказаць бы горача:
«Змый роснай раніцай ўспамін крыві,
змый хваляй Нёмнавай пакуты горычы
і, як зямля твая, твары, жыві!!!»

1966

Куфар

Быў час ў маім Краі
сягоння туманны,
аднесены хваляй,
час прадзены, тканы.

Працоўныя рукі
каханай матулі
усіх накармілі,
усіх апранулі.
Ад лёну зярняці
да белых палотнаў
паслала, спрала,
паткала ахвотна.

Не проста, не роўна,
а ўсё пераборам,
пад колер краіны
цудоўным узорам.

О сэрца матулі,
жывая крыніца,
дазволь мне сягоння
ля куфра спыніцца.

Над працай тваёй
у паклоне сагнуцца,
ўспамінам мазольнай
рукі дакрануцца.

За тое, што нас ты
вякі апранала,
за тое, што лёгка
табе не бывала.

*
Шырокі, высокі, акованы куфар,
малёваны вокал, з клямкаю са сталі,
не стыдна б такому і на панскі хутар.
Куфар незамкнёны, бо у нас не кралі.
Загарнула бабка посцілку удвое
і нядужай века падняла рукою.
У пахучым куфры важна ўсё ляжала,
што сама бабуля працай рук прыдбала.
Быццам водар з поля пранясло ля хаты —
так запахла лугам, чабаром і мятай.

*
Ах, ляны, ляны — залатыя сны,
белы кужаль — цвет вішнёвы
на грудзях вясны.
Ля маёй мяжы век бы ім цвісці:
поўны куфар тканай белі —
замуж можна йсці.

Сінія ляны, зіхацяць яны.
Ў бурны Нёман на світанні
выплылі чаўны.
Наперадзе той, каго Пётрам зваць.
Мне бы сёння на красёнках
сонейка снаваць…

Адцвілі ляны. Восень, туманы…
Буду церці кволы лён мой, прасці да вясны.
Буду віць, снаваць, досвіткамі ткаць,
вечарамі прыйдзе Пётра песняй памагаць.

*
Палатна сувоі белыя, льняныя,
стаяць, нібы сваі цёсаныя тыя,
спрадзеныя тонка, вытканыя туга,
выбеліў іх травень сонейкам і лугам.
Вечарамі колькі трэба было прасці,
колькі ткаць, бяліці, пакуль ў куфар скласці.

*
Бела навокал, аж вочы баляць,
вішні лунаюць ля плота,
белы ўвесь сад, беляхціць сенажаць —
то сонейка беліць палотны.

Белыя косы, бялявы хлапец
каля дзяўчат завіхнуўся,
з песняю выйшлі дзень белы сустрэць
белыя, белыя, русыя.

*
Сцежкамі у полі ўздоўж дарожных даляў
вышытыя розна ручнікі ляжалі,
белыя, даўгія — гэтак ў час мяцелі
студзень каля хатаў чысты снег пасцеле.
А на іх рукою вышыты жаночай
сінія валошкі з макамі ў вяночак,
галубок і пеўнік, ягады каліны,
нагаткі, рамонкі, гожыя юргіні.
Па канцах карункі тонкім павуценнем
альбо пераплётам фрэндзлі зіхацелі.
Ў покуці павесіць, на абраз у хату,
альбо перакінуць цераз плечы свату
ручніка такога не ўстыдно дзяўчыне,
знача з працавітых, калі поўна скрыня,
няхай паглядаюць і сваты, і госці —
колькі вышыванай, любай прыгажосці.

*
Пальцам няцяжка нітачку віць,
долю з праменных валокнаў,
нітачка ўецца, песня ляціць,
зоры калыша звонку.
Дзеўцы няцяжка кросенцы ткаць,
ўзор вышываці не сумна,
на ніцях, на струнах чаўночкі мігцяць,
за імі снуюцца думы…

*
Белыя кашулі, рукавы ў заборы,
пазуха скрозь-наскразь вышыта узорам
чорным і чырвоным, ў васілёчкі — сінім,
роўненька пры боку зложаныя ў скрыні.
Некалькі настольніц з найтанчэйшай пражы,
а у кожнай колер і узор інакшы!
Вось бліскучы, ў восем нічальніц, шырокі
і другі, ў чатыры, з фрэндзлямі навокал,
той з льняной карункай, мяккі, бы шаўковы,
той утком суровым на другой аснове…
Вось, здаецца б, выняў, на сталы паслаў бы
і гасцей жаданых пасадзіў на лавы,
пірагі паставіў, частаваў бы мёдам,
ганарыўся працай і харошым родам.

*
Дываноў жа столькі,
ўсе па лёне воўнай.
Глянеш — як на ніве:
зелена, чароўна.

Тканыя ў гурочкі
ў нічальніц чатэры
васількамі тымі
па аснове шэрай.

То узорам чорным
па утку зялёным,
то па белым — сінім,
бы расой замглёным,

то ў вянкі, ў алені
нейк перабірана,
быццам не рукамі,
а машынай ткана.

То з адное воўны
дываны на сані.
Ярыя, як вішні,
кутасы звісаюць.

*
Дываны — луг квяцісты ў руках,
мары дзіўныя, ўтканыя ў ніці,
каляровы дзявочы пасаг,
промень шчасця з жыццёвай крыніцы.

Кветак спеў, чорнай долі на злосць,
кліч тугі, апяяны узорам.
Дываны — маладосць, прыгажосць,
гоман сэрца жывы і задорны.

Калі ходзе дзяўчына, як мак,
калі хата цвіце дыванамі,
не мяняўся б ніводзін юнак
сваёй доляю нават з панамі!

*
А хустак, як макаў!
Розных шаляновак
з дзён яшчэ дзявочых,
сініх і бурдовых.

Цёмныя — у цэркву,
калі пост надыдзе.
Ясныя, як сонца, —
тыя на Вялікдзень.

У кветкі, юргіні,
каласы і зелень.
Тыя — йсці ў гасціну,
тыя — на нядзелю.

Ясны шоўк — на свята,
а паркаль — на будзень.
Ёсць у чым бабусі
паказацца ў людзі.

*
Кветка у полі — галоўка жанчыны,
сонца ў вачах, а сама — сцебялёк,
хустку на косы вясёлкай накіне,
каб макам ці ружаю ззяла здалёк.
Чыстую, светлую альбо узорную,
часам чырвоную — ў радасны дзень,
часам ўдавіную, сумную, чорную:
без хусткі ў людзі дзяўчына не йдзе.
Гнуцца на сцежкі сцяблінкі чароўныя,
кветкі на косах залётна нясуць.
Сёстры бярозаў, танклявыя, стройныя,
Краем сваім беларускі ідуць.

*
Яшчэ адна хустка, цёплая, цяжкая,
баба яе велькай хусткай называе.
Ёю ў непагоду добра атуліцца,
старым у дарозе і для маладзіцаў.

Мяккаю, шырокай,
зложанай удвое,
ахінуць ля сэрца
дзіцянё малое.
Вось ляжаць ля хустаў,
скручаныя роўна,
горкі саматканых
паяскоў цудоўных.
Ў ёлачку, у пчолку,
вузенькіх, шырокіх,
каляровых, розных —
не палічыш вокам!

Паясочак сіні — недзе ад матулі,
а чырвоны, яры — мужу да кашулі,
а вось гэты — гожы, доўгі, з кутасамі,
падпяразваў святам бабін брат часамі.

Загудзелі дуды, гуслі заігралі,
брат скакаў, а з ветрам кутасы ляталі…
І слязу змахнула рукавом бабуся,
бо адзіны брат той з вайны не вярнуўся.

А шырокі пояс, зложаны ў дзве столкі,
падпярэзваў колісь дзед бабулін толькі.
Зіхацеў на свіце, шырынёй — бы ў пана,
толькі што не слуцкі, а удома тканы.

Ларыса Геніюш Збор твораў у двух тамах Том 1. Паэзія

Ёй дадзена было перамагчы

Ад родных ніў (1942)

* * *

Там толькі

Краю мой

Мой родны кут

Братом-палонным

Не сумуйце

Ой, пайду

Адказ

Князь Усяслаў Чарадзей

Забэйдзе-Суміцкаму

О, Краіна

На чужыне

Дзявочыя думкі

Мой лён і сны

Жнівом

На начлезе

Родная мова

Нёмне

Нішто так няміла

Дзяды

Краіне

Калісьці

Было свята

Дзяўчына

Толькі вецер

Раніца

Захад

Вечар

Вячэрняя містэрыя

Ноч

На струнах Вэлтавы

На могілках

Мяцеліца

Вясна

Лятуць гусі

Нейк сумна

Танцуе дождж

Астры

Хрызантэмы

Сыплецца лісцё

Пакінь, пакінь вецер

Залаціста ўсміхаюцца далі

Калі вецер

Думы мае, думы

Зорка

Думы

Бывай

Загад

Наш сцяг

Маё сэрца

Як хмарны дзень

Скажы

Беларуска

Спатканне

Маладыя крыллі

Тры дарогі

Моладзі

Ужо даволі

Рукапісны зборнік “Вершы (1945—1947)”

Кусочак неба

Удар

Чужыя хвоі

У асенні дзень

Цуд

Б’юць хвалі

Яшчэ не час

Ля чужых варот

* * *

Жаль…

Малітва

Дзе радасць?

На бруку чужым

Трывога

Зямля

Там…

Пакажы дарогу

Вецер гойдае

Ларыса Геніюш

Збор твораў у двух тамах

Том 1. Паэзія